Hvernig gat Donald Trump orðið forsetaframbjóðandi í Bandaríkjunum? Flokksmaskína Repúblikanaflokksins og ríkustu stuðningsmenn flokksins hata hann upp til hópa. Viðskiptaferill mannsins einkennist af röð gjaldþrota og ótrúlegum fjölda málaferla við viðskiptavini sem telja sig hafa verið hlunnfarna. Hann hefur ausið svívirðingum yfir og móðgað fleiri hópa og einstaklinga heldur en dæmi eru um í bandarískum forkosningum. Hann komst meira að segja upp með að verja stærð eigin getnaðarlims í beinni útsendingu sem var sjónvarpað til tugmilljóna úti um allan heim. Fylgið haggaðist ekki. 

Stefnuskrá Trump er á köflum eins og sundurlaust hjal eða háðsádeila: Það á að banna öllum sem tilheyra trú er telur yfir milljarð manns að ferðast til Bandaríkjanna, reka 12 milljónir ólöglegra innflytjenda úr landi, reisa háan landamæravegg sem spannar þúsundir kílómetra (og senda reikninginn til Mexíkó), hækka tolla á kínverska framleiðslu í trássi við gerða viðskiptasamninga, kollvarpa umhverfislögum, gefa orkufyrirtækjum óbeislað veiðileyfi á náttúruna og þannig mætti lengi halda áfram.

Fátt af þessu er framkvæmanlegt og sumt jaðrar við bilun. Flestir fylgjendur íslam eru skikkanlegt fólk og að refsa þeim yfir línuna er ekki aðeins rangt — það væri diplómatískt stórslys sem kæmi til með að rústa velvild, viðskiptum og grónum samböndum. Flestir ólöglegir innflytjendur frá Mexíkó eiga börn sem sjálfkrafa fengu bandarískan ríkisborgararétt. Fyrir utan siðleysið er felst í að sparka milljónum úr landi, fólki sem flest vinnur illa borgaða erfiðisvinnu, þá verður ekki auðvelt að finna dómara sem slítur fjölskyldurnar í sundur. Veggur á landamærunum hefði kannski gert eitthvert gagn fyrir 20-30 árum, en í dag ríkir jafnvægi á milli inn- og útflytjenda á landamærunum við Mexíkó og því engin alda ólöglegra innflytjenda til að stöðva. Hvað Kína varðar (og mörg önnur láglaunasvæði) þá eru tölur um viðskiptajöfnuð oft marklausar. Staðreyndin er að bróðurpartur gróðans situr eftir í bandarískum eða öðrum erlendum fyrirtækjum. Apple-snjallsíminn er ágætt dæmi, en samsetning hans í Kína þekur 3,5% kostnaðar á meðan þýsk fyrirtæki t.d. leggja til 17% andvirðisins og Japan enn meira. 

Merkilegast við fylgi Trump er að það er furðu lítið bundið við sérstakar stéttir eða fylkingar — að minnsta kosti ekki sömu hagsmunahópa og bandarískir pólitíkusar hafa biðlað til í kosningum seinni áratuga. Við erum að tala um þjóðfélagshópa sem flokkarnir geta skilgreint og meðhöndlað með skírskotun til hægri eða vinstri stefnu, en sú aðferðafræði gengur ekki lengur upp. Samkvæmt greiningu á  þrettán milljónum atkvæða sem Trump fékk í forkosningunum, ráða tekjur fólks, aldur, uppruni, bólfesta, litarháttur eða menntun ekki úrslitum þegar það kýs Trump. Hvar liggur þá hundurinn grafinn? 

Mynd: Shutterstock

Valdboðshneigð

Samkvæmt merkilegri könnun á vegum University of Massachusetts má Trump fyrst og fremst þakka mikið fylgi hugarfarsástandi sem nefnt hefur verið valdboðshneigð eða valdboðsstefna (authoritarianism). Þetta  hugarfar blundar í mörgum en magnast upp við vissar aðstæður. Líkt og púkinn í fjósi Sæmundar fitnaði við formælingar fjósamannsins, þá nærist valdboðshneigðin á hræðslu og reiði. Þegar hræðsla magnast í þjóðfélaginu, t.d. hræðsla við hryðjuverk, þá fær valdboðstrúin byr undir báða vængi. Fasisminn í Evrópu á fyrri hluta síðustu aldar er skólabókardæmi um hvernig þessi atburðarás þróast.

Valdboðshneigð fór vaxandi í þýsku þjóðarsálinni eftir fyrri heimsstyrjöldina og auðveldaði Hitler að ná völdum árið 1933. Landið var í sárum vegna skulda sem ekki var hægt að greiða, óðaverðbólgan 1923 hafði þurrkað út mest alla millistéttina og siðferðileg hnignun blasti alls staðar við. Glundroðinn kallaði á valdboðsstefnu og skilyrðislausa hlýðni við sterkan leiðtoga. Annað einkenni allra valdboðsdýrkenda, hörð viðbrögð við utanaðkomandi hættu, raunverulegri eða ímyndaðri, ágerðist síðan þar til Þýskaland tortímdi sér í nýrri styrjöld.

Margir fræðimenn eftirstríðsáranna gerðu sér grein fyrir mikilvægi valdboðshneigðarinnar og möguleikunum sem hún skapaði upprennandi einræðisherrum eða öðrum öfgamönnum. En það var sýnd veiði en ekki gefin að mæla þessa hneigð í fólki. Spurningar sem hugsanlega gátu sýnt valdboðshneigð gengu of nálægt fólki og voru óþægilegar. Menn settu sig í félagslegar stellingar og svöruðu „rétt“ frekar en að tjá sig um tilfinningar sem sumar höfðu sérstaklega vont orð á sér eftir fall fasismans.

Það var ekki fyrr en 60 árum eftir valdatöku Hitlers að samfélagsfræðingar fundu upp aðferð til þess að mæla valdboðshneigð einstaklingsins af töluverðri nákvæmni. Galdurinn fólst í að spyrja um uppeldi barna, til dæmis með valspurningum eins og: Hvort er betra að barn sýni a) virðingu, eða b) sé sjálfstætt í hugsun? Eða spurningunni: Hvort er æskilegri kostur að barn sýni a) kurteisi, eða b) sé forvitið? 

Eins og rakið er í bókinni Authoritarianism and Polarization in American Politics, sem kom út 2009, þá er fólk ekki eins vakandi á verðinum þegar spurt er um börn og uppeldi, en valdboðshneigð gagnvart þeim sýnir líka viðhorf viðkomandi gagnvart öðrum. Fyrrnefnd bók er örugglega biblía Trump í yfirstandandi kosningabaráttu. Yfirlýsingar hans um sterkan leiðtoga, utanaðkomandi ógn og endurreisn föðurlandsins eru ekki tilviljun. Hann veit nákvæmlega hvað hann er að gera. 

Reiði og hræðsla

Nokkrir fræðimenn, til dæmis Matthew MacWilliams, sem hafa rannsakað ótrúlegar vinsældir Trump, telja að hryðjuverkahræðsla hafi stigmagnað valdboðshneigð í bandarísku samfélagi. Trump hafi innsiglað fylgi þessa hóps, segir MacWilliams, og það sé nú þegar meitlað í stein. Hlýðni við foringjann, blýfastar skoðanir og sterk viðbrögð við utanaðkomandi ógn séu aðalsmerki valdboðstrúarinnar. Með þetta örugga fylgi á bak við sig sé sigur Trump í næstu kosningum miklu líklegri en flestir gera sér grein fyrir. 

Við þetta má bæta að ef ný efnahagslægð eða kreppa skellur yfir á næstu fjórum mánuðum — sem gerir stuðning Obama við Hillary minna virði en ekki neitt — þá er sigur Trump sennilega innsiglaður. 

Það má vel vera að hræðsla við hryðjuverk og hryðjuverkaáróður hrelli marga Bandaríkjamenn, en það er auðvelt að færa rök fyrir því að slæm þróun efnahagsmála hafi markað ákveðin þáttaskil og sé miklu mikilvægari hlekkur í atburðarásinni. Stöðugt verri afkoma skapar miklu raunhæfari ótta og meiri reiði í huga kjósenda heldur en andlitslausir hryðjuverkamenn. Rauntekjur 90% bandarísku þjóðarinnar (þegar tekið er tillit til verðbólgu) hafa nefnilega lækkað um nálægt 10% á þessari öld á meðan ríkasta 0,1% þjóðarinnar hefur þénað vel og 0,01% beinlínis mokað inn peningum. 

Það segir alla söguna að helstu meðlimir Walmart-fjölskyldunnar hafa tvöfaldað auð sinn á 16 árum og þessir sex einstaklingar luma á $150 milljörðum eða sama auði og 42% þjóðarinnar ræður yfir. Á sama tíma fá nærri 50 milljónir fátæklinga matarstyrki. Virtasta fyrirtæki Bandaríkjanna sem sérhæfir sig í skoðanakönnunum af öllu tagi, Pew Research Center, spurði marktækt úrtak Bandaríkjamanna hvernig það kæmi sér ef óvæntur $400 reikningur bærist. 47% sögðust þurfa að selja eitthvað eða slá lán til að geta borgað slíkan reikning! 

Það lægir heldur ekki öldur reiðinnar að bandarískar námsskuldir eru að slátra einni eða tveim kynslóðum. Þær standa í nær $1,4 trilljónum (evrópskum billjónum) og eru því miklu hærri en allar greiðslukortaskuldir landsins. Vanskil á þessum skuldum eru að nálgast 15% og eru á hraðri uppleið. Metfjöldi ungs fólks undir 35 ára býr enn í föðurhúsum og hlutfall ungs fólks sem giftir sig hefur aldrei verið lægra síðan landið byggðist. 

Misskipting auðsins, bæði í Bandaríkjunum og heiminum öllum, er meiri í dag heldur en misskiptingin var 1929 þegar peningakerfið gaf sig. Of mikil misskipting auðs beinlínis tryggir að peningakerfið hrynur; það er einfaldlega lögmál því blankt fólk smyr ekki hjól neysluhagkerfis (og milljarðamæringar fara ekki út í búð til þess að kaupa sér 10.000 buxur eða 1000 einkatölvur). Bandaríska millistéttin hefur reynt að halda í horfinu með lánum og bólufjárfestingum, en hún heldur áfram að sökkva — og fólk er virkilega reitt og það vill sterkan foringja, mann sem refsar Kína, refsar Mexíkó … refsa bara einhverjum!

„Á meðan við höfum þetta verðum við ekki peningalaus.“ 

Í framhjáhlaupi má benda á að oft myndast hættulegt ástand þegar hernaðarlega öflug stórveldi byrja að dala eða riða til falls. Upphaf gjaldþrotagöngu Rómaveldis hófst á þriðju öld eftir Krist. Caracalla keisari benti þá á sverð sitt og sagði: „Á meðan við höfum þetta verðum við ekki peningalaus.“ 

Mynd: Shutterstock

Crooked Hillary

Trump sérhæfir sig í að klína viðurnefnum á keppinauta sína: Fyrst var það Ted lygalaupur, næst litli Marco og nú síðast óheiðarlega Hillary. Trump gat reyndar ekki fengið hagstæðari mótherja heldur en Hillary því hann á eftir að bauna stanslaust á hana óþægilegum ásökunum sem í leynast sannleikskorn. 

Þótt óbreyttir borgarar sem brjóta lög geti ekki borið við vanþekkingu á viðkomandi lögum, þá kemst Hillary sennilega upp með slíka málsvörn í tölvuþjónsmálinu. En spurningar um samskipti hennar við stórar fjármálastofnanir og góðgerðarstofnun þeirra hjóna verða mjög óþægilegar. Það er barnalegt að halda því fram að bankar borgi einhverjum reglulega 20-30 milljónir kr. fyrir hvern og einn ræðustúf án þess að þeir ætlist til þess að fá eitthvað til baka. Trump á líka eftir að halda því blákalt fram að Clinton-stofnunin hafi tekið við framlögum í skiptum fyrir ólöglega greiða. 

En eins og maðurinn sagði, það er erfitt að spá — og sérstaklega um framtíðina! Við getum þó reitt okkur á að bandaríska kosningabaráttan sem nú fer í hönd á milli Clinton og Trump verður sú sóðalegasta í manna minnum.