„Vandi hinna íslensku bókmenntaverðlauna er ekki verðlaunaféð, ekki fjöldi flokka, skráningargjaldið eða tímasetning verðlaunanna. Vandinn er að þau teljast ekkert sérstaklega áhugaverð eða mikilvæg fyrir þá sem annars hafa áhuga á bóklestri. Ef ég gengi úti á götu í Reykjavík í dag og spyrði 10 vegfarendur hver hefði unnið bókmenntaverðlaunin í ár væri ég heppinn ef 1 af þeim 10 vissi rétta svarið.“ Þetta segir Snæbjörn Arngrímsson, fyrrverandi forleggjari, bæði á Íslandi og í Danmörku, og nú rithöfundur sjálfur.
Það hefur töluvert verið deilt um þessi verðlaun undanfarið og við ákváðum að draga saman helstu átakalínurnar og ræða við fólk úr ýmsum áttum bókmenntaheimsins. Íslensku bókmenntaverðlaunin voru stofnuð á 100 ára afmæli Félags íslenskra bókaútgefenda árið 1989. „Þá var forstjóri Iðunnar, Jón Karlsson, formaður félagsins og átti stóran þátt í að koma verðlaununum á fót og svo vorum við nokkur sem lögðum honum lið,“ segir Halldór Guðmundsson, rithöfundur og formaður stjórnar Máls og menningar.
Umgjörð verðlaunanna er mörgum ofarlega í huga. Egill Helgason sjónvarpsmaður leggur til að verðlaunin verði færð. „Bessastaðir er ómögulegur staður fyrir verðlaunaafhendinguna – mjög erfiður fyrir sjónvarp,“ segir hann og bætir við að góður salur í Hörpu yrði alveg jafn virðulegur. Anton Helgi Jónsson ljóðskáld vill færa athöfnina í leikhús og hafa meiri dagskrá, upplestra og önnur skemmtilegheit.
Sif Sigmarsdóttur rithöfundur bendir á stólaleysið. „Þegar maður fer á afhendinguna á Bessastöðum eru engir stólar; það standa allir. Ég verð að viðurkenna að ég velti fyrir mér, þar sem ég stóð í fína kjólnum mínum, hvort stólaleysið ætti að koma í veg fyrir að fólk færi hreinlega að hrjóta.“
Hún segir verðlaunin vannýtt tækifæri. „Við þurfum minni hátíðleika og meiri stemningu í kringum Íslensku bókmenntaverðlaunin. Eftirfarandi yfirlýsing mun eflaust valda því að einhverjum bókmenntafrömuðum svelgist á sérríinu sínu, en við þurfum að Reese-Witherspoon-væða verðlaunin. Við þurfum að skapa bókaklúbbsstemningu með þjóðinni í aðdraganda verðlaunanna þar sem fólk les, ræðir og skiptist á skoðunum um tilnefndar bækur,“ segir hún og bætir við: „Við ættum að fagna þessum rithöfundum eins og við fögnum íþróttastjörnunum okkar og Evróvisjón-förum. Við þurfum öll að taka höndum saman; bókaútgefendur, bóksalar, fjölmiðlar og lesendur. Og kannski – ég þori varla að segja þetta upphátt af ótta við að vera endanlega gerð brottræk úr bókabransanum – en kannski er þörf á að ráða almannatenglastofu og samfélagsmiðlasérfræðinga í verkið.“
Snæbjörn endurómar þetta. „Það er eiginlega fyndið að Fjöruverðlaunin, sem útilokar helming rithöfunda, hafi miklu sterkari stöðu í fjölmiðlum en íslensku bókmenntaverðlaunin, enda PR starfið þar miklu betra. Stærsti vandi íslensku bókmenntaverðlaunanna er að engum, ekki einu sinni FÍBÚT, þykir vænt um verðlaunin, enginn er tilbúinn til að fórna einhverju til að gera þau marktæk og mikilvæg.“
En mætti laga umgjörðina með því að tilkynna tilnefningar og verðlaun seinna? Núna eru tilnefningar tilkynntar 1. desember, í miðju jólabókaflóði. „Á þeim árstíma hefur bókmenntaáhugafólk nóg að gera og kemst varla yfir meira,“ segir Margrét Tryggvadóttir, varaformaður Rithöfundasambandsins. „Það er nokkuð ljóst að dómnefndarfólk þarf að halda vel á spöðunum ef það ætlar að komast yfir að lesa öll verkin á þessum stutta tíma. Ég þekki ekki marga sem geta lesið 63 skáldverk á tveimur mánuðum. Sjálf þyrfti ég sennilega að taka mér frí frá öðrum störfum til að komast yfir það, en er þó ágætlega hraðlæs.“
Egill Helgason veltir fyrir sér hvort setja mætti á laggirnar verðlaun sem líktust Booker-verðlaununum. „Eftir jól, í janúar eða febrúar, mætti tilkynna um langlista með sirka 10 bókum sem kæmu til álita. Mánuði síðar væri listinn styttur í 5 bækur. Og svo, er nær dregur páskum, mætti veita sjálf verðlaunin.
Þannig mætti sporna við áhugaleysi eftir jólabókaflóðið. „Það er nánast eins og nýútkomnar bækur séu úreltar eftir jól. Það ætti kannski að standa á þeim „Síðasti söludagur 24. desember.“ Höfundar og útgefendur hafa yfirleitt lítinn áhuga á að fá umfjöllun í þætti eins og Kiljunni eftir jól.“
Að vinna fjórfalt
Fyrsta árið voru aðeins veitt verðlaun í einum flokki, árið eftir var flokkunum fjölgað í tvo, barnabækurnar bættust við árið 2013 og núna síðast var ákveðið að hafa Blóðdropann, sem Íslenska glæpafélagið stendur að, sem hluta af verðlaunaafhendingunni. Heiðar Ingi Svansson, formaður Félags íslenskra bókaútgefenda, segir að glæpafélagið hafi óskað eftir samstarfi við FÍBÚT, en hins vegar hafi verðlaun eins og Íslensku þýðingarverðlaunin og ljóðabókaverðlaunin Maístjarnan ekki óskað sérstaklega eftir samstarfi. Heiðar Ingi tekur fram að útgefendur sjálfir ráði hvar þeir leggi bók fram, þannig væri tæknilega séð hægt að leggja bók fram í öllum flokkum og verður spennandi að sjá hvort einhver æsispennandi fræðibók fyrir börn muni dag einn vinna öll verðlaunin.
Sumir vilja þó fækka flokkum, enda geti barnabækur og glæpasögur verið fagurbókmenntir líka. „Það er ofsalega falleg hugmynd og ég er alveg sammála því að barnabækur og glæpasögur séu alveg jafnmerkilegt listform og fagurbókmenntir. En raunveruleikinn er ekki útópía. Hversu oft myndi barnabók hafa betur gegn Hallgrími Helga og Sjón?“ segir Sif Sigmarsdóttir um mögulega fækkun verðlauna.
Sem stendur kostar 40 þúsund að leggja fram bók og það stendur undir um helmingi kostnaðar við verðlaunin, en Heiðar Ingi segir heildarkostnaðinn vera um 8-9 milljónir og þar af fari 4 milljónir í verðlaunafé. Í ár voru lagðar fram 49 fræðibækur, 63 skáldverk, 39 barnabækur og 19 glæpasögur.
Það hefur þó aldrei verið gefið út nákvæmlega hvaða bækur eru lagðar fram. „Höfundar hafa oft svekkt sig á að þeir vita ekki hvort útgefendur hafi lagt fram verkin þeirra eða ekki,“ segir Margrét og bætir við: „Það getur verið freistandi fyrir blankan útgefanda að leggja ekki fram t.d. ljóðabækur, enda er útgáfa þeirra sjaldnast arðbær og þær lítið tilnefndar síðustu ár.“
Fótbolti og bókmenntir
Fyrir þremur árum síðan var tekin upp sú nýbreytni að auglýsa eftir fólki í dómnefndir og um leið var fallið frá þeirri hefð að fólk sæti alltaf þrjú ár í dómnefnd, þannig að skipt yrði um einn dómnefndarmann á hverju ári.
Heiðar Ingi segir það hafa verið tímabært að víkka sjóndeildarhringinn. „Þetta hefur stækkað flóruna,“ segir hann og bendir á að í gegnum þetta hafi komið inn fólk utan af landi eða búsett erlendis sem var ekki endilega á radarnum áður.
Margir eru hins vegar gagnrýnir á þessa nýju tilhögun. „Höfundar hafa verið mjög gagnrýnir á með hvaða hætti skipað hefur verið í dómnefnd síðustu þrjú ár, en þá hefur verið auglýst eftir fólki án hæfnisskilyrða eða meðmæla,“ segir Margrét hjá Rithöfundasambandinu og Snæbjörn talar um að það þurfi að „fá fólk í dómnefndir sem er víðlesið, bæði í íslenskum bókmenntum og erlendum, þjálfað í að lesa bækur og með þekkingu á bókmenntasögunni. Það gengur ekki að velja fólk sem hefur lesþroska á við 14 ára til að tilnefna bækur eins og gerst hefur aftur og aftur með því kerfi sem nú er notað til að velja tilnefninganefndirnar.“ Margrét segir að „fullt af fólki horfir reglulega á fótbolta í sjónvarpinu og mörg telja sig vita mun betur en dómarinn hvernig á að dæma. Samt dettur engum í hug að saka KSÍ um menntahroka þótt sófaspekingarnir fái ekki að dæma fótboltaleiki.“
En hvað segja dómnefndarmeðlimir sjálfir um þessa gagnrýni? Kamilla Guðmundsdóttir var formaður dómnefndar um skáldverk í ár og segir að „dómnefnd skipuð bæði fólki úr fræðasamfélaginu og hefðbundnum bókaormum er vel til þess fallin að velja bestu og áhugaverðustu verk ársins. Slíkt fyrirkomulag getur líka komið í veg fyrir hagsmunaárekstra, enda erum við lítið samfélag og innan vissra geira getur nálægðin verið mikil og hlutdrægnin eftir því.“ Hún gefur ekki mikið fyrir fótboltavísanirnar og segir „afskaplega fjarstæðukennt að setja skáldskaparlistina í svo þröngan og reglubundinn kassa. Ég efast um að slík nálgun hugnist lesendum eða höfundum.“
Jóhannes Ólafsson var formaður sömu dómnefndar fyrsta árið undir nýju fyrirkomulagi og segir verklagið hafa verið einfalt. „Lesa og meta hátt í 70 bækur, við hittumst svo á fundum reglulega, tókum stöðuna og skipulögðum okkur. Þegar við vorum komin með langlista af bókum unnum við að því að sigta út og að lokum voru fimm tilnefndar eftir.“ Það eru svo formenn allra flokkanna sem sitja í lokanefnd með einum fulltrúa forsetaembættisins.
Athugasemdir