Sú stjórn þjóðernissinna, sem komin er til valda í Póllandi, gengur sífellt lengra í átt til þjóðernisöfga. Það er illt að veifa orðinu „fasismi“ og ekki ástæða til þess ennþá en þó er full ástæða til fylgjast vandlega með þróun mála í Póllandi - og hafa af henni þungar áhyggjur.

Nú síðast munu uppi hugmyndir í Póllandi um að svipta sagnfræðinginn Jan Gross sérstakri heiðursorðu sem hann fékk af pólska ríkinu árið 1996 fyrir rannsóknir sínar á örlögum pólskra Gyðinga í síðari heimsstyrjöldinni.

Gross fæddist í Varsjá, höfuðborg Póllands, árið 1947. Faðir hans var Gyðingur, móðirin kristin. Öll þrjú tóku þátt í mótmælum gegn kommúnistastjórn landsins og fóru úr landi 1969. Fjölskyldan settist að í Bandaríkjunum og þar gerðist Gross sagnfræðingur og hóf rannsóknir á sögu lands síns á 20. öld.

Verk hans mæltust vel fyrir. Hann náði heilmiklum frama meðal sagnfræðinga í Bandaríkjunum og eftir fall kommúnistastjórnar Póllands fékk hann sem sé fyrrnefnda orðu, sem mun þykja mikill í Póllandi.

Allt lék í lyndi meðan Gross hélt sig að mestu við að rannsaka voðaverk þýskra nasista í Póllandi. Þegar hann fór hins vegar að rannsaka hlutdeild Pólverja sjálfra í morðum á Gyðingum, þá fór að vandast málið.

Árið 2001 kom út bók hans „Nágrannar“. Hún fjallar um fjöldamorð sem framin voru á Gyðingum í þorpinu Jedwabne í júlí 1941. Þorpið var á því svæði Póllands sem hafði fallið í skaut Sovétmanna þegar Hitler og Stalín skiptu með sér landinu með alræmdum griðasáttmála sínum í ágúst 1939. Í júní 1941 höfðu Þjóðverjar svo ráðist til atlögu gegn Sovétmönnum og Jedwabne var nú komið inn á hernámssvæði Þjóðverja.

Þá voru um 340 Gyðingar í Jedwabne drepnir, þar á meðal fjöldi barna. Lengi var því haldið fram að morðin hefðu verið framin að skipun þýskra nasista en Gross sýndi fram á í bók sinni að svo hefði ekki verið. Pólskir íbúar í Jedwabne hefðu að eigin frumkvæði drepið nágranna sína af Gyðingaættum.

Pólverjum þótti ekki gaman að heyra þetta. Þessi bók Gross og síðari verk í svipuðum dúr hafa orðið nokkuð umdeild. Hann hefur verið gagnrýndur, jafnvel af Gyðingum, fyrir ögrandi stíl og fyrir nokkuð einstrengingslega fordæmingu sína á framferði Pólverja í stríðinu. Óumdeilanlegt er þó að hann hefur lyft lokinu af svívirðilegu Gyðingahatri sem landlægt var í Póllandi eins og víðar í Mið-Evrópu. Þar hefur kaþólska kirkjan leikið stórt hlutverk en flestir prelátar kirkjunnar gegnum tíðina hafa ýmist látið afskiptalausar ofsóknir gegn Gyðingum eða beinlínis hvatt til þeirra.

Jan Gross

Mynd:

Þar á meðal sjálf þjóðhetja Pólverja og staðfastur baráttumaður gegn bæði nasistum og kommúnistum, kardínálinn Stefan Wyszynski. 

Rétt er að taka fram að margir Pólverjar unnu sannkallaðar hetjudáðir í síðari heimsstyrjöldinni við að bjarga Gyðingum undan bráðdrepandi krumlum þýskra nasista. En því miður verður því ekki lengur móti mælt að margir aðrir Pólverjar fögnuðu Gyðingaofsóknunum og tóku þátt í þeim - jafnvel án þess að vera neyddir til þess af Þjóðverjum, eins og íbúarnir í Jedwabne.

Í júlí 1946, meira en ári eftir að stríðinu lauk, þá réðust Pólverjar til dæmis á Gyðinga í bænum Kielce og þar féllu 42 Gyðingar í valinn. Svo lengi var verið að.

Allt þetta hefur Gross fjallað um í verkum sínum, og orðið frumkvöðull frekari rannsókna á þessu efni - sem enn þykir firna viðkvæmt í Póllandi. Ekki aðeins Pólverjar, heldur til dæmis nágrannar þeirra í Litháen líka, vilja enn í dag horfa framhjá virkri þátttöku landa sinna í Gyðingamorðunum.

Mér er minnisstætt þegar þegar ég fór í heimsókn til Vilníus, höfuðborgar Litháens, fyrir rúmu ári. Þar er stórt og mikið opinbert safn um hremmingar þær sem Litháar máttu þola undir stjórn sovéskra kommúnista - og skal síst gert of lítið úr þeim þjáningum. En svo fór ég frá þessu mikilfenglega safni, sem var í alla staði vel úr garði gert og mikið lagt í „leikmynd og búninga“, og leitaði uppi safn til minningar um örlög litháískra Gyðinga.

Það reyndist vera illa merkt í litlu húsi þar sem nokkur gamalmenni reyndu af veikum mætti að sýna ljósmyndir og spjöld með ljósritum af gömlum pappírum.

Ástæðan er náttúrlega sú að ef Litháar fara að róta eitthvað í fortíðinni um örlög Gyðinga þar í landi í seinna stríði, þá kemur strax upp á yfirborðið það sama og í Póllandi:

Að skelfilega margir heimamenn gripu næstum áfergjulega tækifærið sem hernám Þjóðverja veitti þeim til að hefja fjöldamorð á Gyðingum.

Í Póllandi vöktu niðurstöður Gross sem sé miklar umræður og margir vildu ekkert af þeim vita. En þróunin upp á síðkastið hefur verið sú að hefja virka gagnsókn gegn niðurstöðum Gross og félaga. Og nú er pólska þjóðernissinnastjórnin sem sagt að velta fyrir sér að svipta Gross orðunni sinni góðu því hann hafi „móðgað pólsku þjóðina“.

Steininn tók úr í fyrrahaust þegar verið var að ræða sýrlenska flóttamenn. Í ljós kom að Pólverjar voru mjög tregir til að taka við flóttafólki frá Sýrlandi og raunar sögðust þeir eingöngu vilja taka við flóttamönnum sem játuðu kristindóm.

Meðal þeirra sem spurðir voru um þetta var Gross og hann sagði sem svo að menn yrðu að hafa í huga landlægt Gyðingahatrið í Póllandi, sem í þessu tilfelli yfirfærðist á múslimska Sýrlendinga. Og hann minnti á að Pólverjar hefðu drepið fleiri Gyðinga en Þjóðverja í síðari heimsstyrjöldinni.

Þessi ummæli vöktu mikla reiði. Upphaflega voru þau reyndar gjarnan misskilin þannig að Gross hefði sagt að Pólverjar hefðu drepið fleiri Gyðinga en Þjóðverjar gerðu gert, en það var nú ekki það sem hann meinti. En jafnvel það sem Gross átti í rauninni við var of mikið af því góða fyrir þjóðernissinnanna sem nú ráða ríkjum í Póllandi.

Hér er um að ræða mjög uggvænlega þróun.