Forsetakjör verður líklega mál málanna í fréttum næstu vikur og mánuði. Fylkingar munu takast á ... og svo framvegis. Sú var einnig raunin þegar forseti íslenska lýðveldisins var kjörinn í fyrsta sinn árið 1944, þótt með allt öðru sniði væri en verður nú, 72ur árum síðar. 

Fljótlega eftir að Danmörk og Ísland voru hernumin árið 1940, hvort af sínum stríðsaðila í seinni heimsstyrjöldinni, þá afréðu íslensk stjórnvöld að halda fast í þær fyrirætlanir að rjúfa að fullu sambandið við Dani um leið og færi gæfist.

Sumum fannst að vísu að það væru heldur kaldar kveðjur í garð Dana að rjúfa sambandið meðan þeir væru undir járnhæl Hitlers-Þýskalands og gætu ekkert haft um málið að segja, en slíkar raddir voru fljótt kveðnar í kútinn af töluverðri festu. Íslenskum stjórnvöldum varð að endingu feykilegt kappsmál að sýna fram á að þjóðin talaði einum rómi í sjálfstæðismálinu. Aðeins þannig var talið unnt að afla sjálfstæðinu og nýju lýðveldi nægilegs stuðnings, bæði inn á við en þó ekki síður út á við í gerbreyttri heimsmynd.

Lýðveldisstjórnarskráin dró líka dám af kröfunni um einingu. Til að forðast deilur um hvernig stjórnarskráin ætti að vera gerð úr garði, þá var gamla stjórnarskráin - sem Íslendingar höfðu á sínum tíma þegið „úr föðurhendi“ danskra stjórnvalda - einfaldlega tekin upp sem stjórnarskrá hins nýja lýðveldis, eftir að gerðar höfðu verið á henni lágmarksbreytingar svo hún hæfði lýðveldi en ekki konungsríki.

Fáir voru ánægðir með þá lausn og flestir helstu stjórnmálaleiðtogar töldu að sem fyrst þyrfti að semja nýja stjórnarskrá frá grunni, en af því varð ekki af ýmsum ástæðum fyrr en tæpum sjö áratugum síðar þegar stjórnlagaráð samdi ný grunnlög lýðveldisins - en stjórnmálamönnum hefur hingað til tekist að koma í veg fyrir að hún sé tekin í gagnið.

En það er önnur saga. Aðeins ein stórvægileg breyting var gerð á þeirri gerð stjórnarskrárinnar sem leiðtogar pólitísku flokkanna börðu saman í aðdraganda lýðveldisstofnunar og lögðu fram sem frumvarp í júlí 1943. Þar var kveðið á um að forseti lýðveldisins Íslands skyldi kosinn af Alþingi. Þetta olli svo megnri óánægju að jafnvel leiðtogar hinna ráðríku íslensku stjórnmálaflokka gátu ekki leitt hana hjá sér. Í desember var birt sjaldgæf skoðanakönnun í tímaritinu Helgafelli og þar kom fram að 70 prósent aðspurðra vildu að forsetinn yrði kjörinn af þjóðinni.

Í endanlegu frumvarpi sem síðan var lagt fram og loks samþykkt sem stjórnarskrá í þjóðaratkvæðagreiðslu var því kveðið á um að forseti Íslands skyldi þjóðkjörinn. 

Bara ekki alveg strax.

Ákveðið var að við lýðveldisstofnunina 17. júní 1944 skyldi forseti kosinn af Alþingi en síðan sitja aðeins í eitt ár. Að því ári loknu skyldi efnt til þjóðkjörs.

Ástæða þessa fyrirkomulags var áreiðanlega fyrst og fremst hin fyrrnefnda krafa um þjóðareiningu. Ekki var talið æskilegt að þjóðin hæfi göngu sína sem lýðveldisþjóð með erjum og deilum um hver skyldi verða forseti - slíkt gæti opinberað þá flokkadrætti undir niðri sem flestir lögðu allt kapp á að breiða yfir. Og líklega var einfaldlega ekki talinn tími til að halda forsetakosningar, því lýðveldisstofnunin nálgaðist ófluga.

Svo flykktist þjóðin á Þingvöll þann 17. júní þegar lýðveldið var stofnað. Menn voru í hátíðarskapi þrátt fyrir hellirigningu. Þegar lýst var kjöri forseta fór hins vegar kurr um viðstadda. Allir höfðu reiknað með að Sveinn Björnsson yrði kjörinn, enda komu í rauninni ekki aðrir til greina - eins og þá var háttað málum. Sveinn var reyndastur allra Íslendinga á alþjóðavettvangi eftir að hafa verið sendiherra í Kaupmannahöfn og eftir að tengslin við Danmörku rofnuðu í byrjun heimsstyrjaldar hafði hann verið skipaður ríkisstjóri og var því eiginlegur þjóðhöfðingi Íslands í stað Kristjáns tíunda Danakóngs.

Sveinn hafði aldrei legið á þeirri skoðun sinni að hann teldi að forseti ætti að vera þjóðkjörinn, en ætlaði að láta sig hafa það að vera kjörinn einungis af Alþingi fyrsta árið!

Raunar hafði Sveinn jafnframt margoft gefið í skyn - bæði leynt og ljóst - að hann kysi helst að lýðveldisstofnun yrði frestað fram yfir styrjaldarlok, en þegar honum varð að lokum ljóst að sú skoðun hans nyti ekki stuðnings stjórnmálaleiðtoga var hann ekkert að masa um það framar. 

Og flestir bjuggust við að Sveinn yrði kjörinn forseti samhljóða, svo sem við ætti á þessum mikla samstöðudegi.

En það fór á annan veg. Sveinn náði að vísu kjöri sem fyrsti forseti Íslands en alls ekki samhljóða og raunar var kjör hans ekki með neinum sérstökum glæsibrag. Sveinn fékk 30 atkvæði en 15 atkvæðaseðlar voru auðir og Jón Sigurðsson skrifstofustjóri Alþingis fékk 5 atkvæði - sjálfum sér til undrunar og jafnvel angurs, að því er sagt var.

Því voru það alls tuttugu þingmenn sem ekki greiddu Sveini atkvæði sitt.

Þetta olli töluverðri gremju meðal fólks. Stjórnmálaleiðtogarnir höfðu krafist þjóðareiningar og meira að segja nánast lagt bann við umræðum um efni nýrrar stjórnarskrár, en svo höfðu einmitt þeir hlaupið út undan sér í sjálfu forsetakjörinu. Og forsetakjörið, sem átti að vera hápunktur hinnar einróma lýðveldisstofnunar, hafði í staðinn orðið „blettur á þjóðareiningunni“ eins og það var orðað á einum stað!

En hverjar voru ástæður þess að Sveinn Björnsson fékk ekki fleiri atkvæði eins og „eðlilegt“ hefði þó mátt heita í þeim mikla einingarmóð sem þjóðin og þingið höfðu magnað upp hjá sér?

Í fyrsta lagi sátu allir tíu þingmenn Sósíalistaflokksins hjá. Flokkur þeirra var arftaki gamla Kommúnistaflokksins og flestallir þingmenn sósíalista voru einfaldlega kommúnistar af gamla skólanum. Þeir höfðu barist harðast fyrir því að forseti yrði þjóðkjörinn og höfðu líka ýmislegt að athuga við embættisfærslur Sveins Björnssonar sem ríkisstjóra. Þeim fannst hann hallur undir auðvaldið, svo það sé nú bara sagt hreint út.

Og sósíalistar tóku einnig mjög óstinnt upp þegar Sveinn skrifaði Alþingi bréf í janúar fyrr á árinu og lagði fram róttæka hugmynd um að þjóðfundur yrði kallaður saman og honum fengið það verkefni að skrifa nýja stjórnarskrá frá grunni. Með þessu fannst sósíalistum að Sveinn hefði gert tilraun til að grípa fram fyrir hendur þingsins, og það fannst þeim ósvinna hin mesta og „lítilsvirðing við Alþingis“ eins og það var orðað í Þjóðviljanum löngu síðar.

Raunin var þó reyndar sú að hugmynd Sveins var töluvert lýðræðislegri en það fyrirkomulag varðandi stjórnarskrá sem Alþingi hafði ákveðið.

En ugglaust var líka eitthvað til í grunsemdum sósíalista um að hugmynd Sveins hefði ekki síst verið varpað fram til að freista þess að tefja lýðveldisstofnunina þar til stríðinu lyki. Sveinn hélt hugmynd sinni að vísu ekki til streitu þegar hann uppgötvaði að hún naut - úr því sem komið var - ekki stuðnings á Alþingi, en þetta janúarbréf ríkisstjóra varð það tilefni sem þingmenn sósíalista þurftu til að greiða Sveini ekki atkvæði sitt á Alþingi.

Hinir tíu þingmennirnir, sem ekki kusu Svein á Þingvöllum, voru allir sjálfstæðismenn. Ástæðan fyrir óvild þeirra í garð Sveins snerist kannski að einhverju leyti um bréfið fyrrnefnda en stafaði þó fyrst og fremst af utanþingsstjórninni sem Sveinn Björnsson skipaði í desember 1944. Þá höfðu stjórnmálaflokkarnir á þingi deilt lengi um nýja ríkisstjórn. Þeir komu sér ekki saman um hvor skyldi vera forsætisráðherra, Ólafur Thors formaður Sjálfstæðisflokksins eða Hermann Jónasson formaður Framsóknarflokksins, og eftir helstil barnalegt karp þeirra mánuðum saman hjó ríkisstjórinn á hnútinn með því að skipa gamlan skólabróður sinn utan í embætti forsætisráðherra. Björn Þórðarson hét sá og völdu þeir Sveinn með honum nokkra aðra utanþingsmenn í ríkisstjórn.

Utanþingsstjórnin sat enn þegar lýðveldi var stofnað á Þingvöllum 17. júní 1944 og Ólafi Thors sveið þessi niðurstaða enn svo sárt að hann mun um tíma hafa leitað með logandi ljósi að frambjóðanda, sem gæti veitt Sveini raunverulega samkeppni, en þegar sá frambjóðandi fannst ekki greiddi Ólafur Jóni Sigurðssyni skrifstofustjóra sem sé atkvæði sitt í forsetakjörinu. Sama gerðu fjórir helstu stuðningsmenn hans í þingflokki Sjálfstæðisflokksins, en fimm aðrir sjálfstæðismenn sátu hjá.

Þótt gremja væri töluverð meðal fólks yfir þeim tiltölulega litla stuðningi sem Sveinn fékk á þingi, þá lét hinn nýkjörni forseti það ekkert á sig fá. Og um forsetakjörið var frekar lítt fjallað í fjölmiðlum - enn og aftur í nafni þjóðarsamstöðu, ekki skyldi rugga neinum báti úr því sem komið var.

Þegar svo kom að fyrsta þjóðkjörinu sumarið 1945, þá var öll andstaða við Svein Björnsson á bak og burt og hann var sjálfkjörinn.

Og þjóðareiningin því alger orðin.