Í síðustu grein (sjá hana hér) var þar komið sögu að stofnandi Persaveldis, Kýrus hinn mikli, var horfinn úr heimi. Það gerðist árið 530 FT en áhrifa hans átti eftir að gæta mjög lengi enn og má vel segja að Kýrus sé enn afar voldugur í hugarheimi Írana.

En nú spóla ég aðeins aftur í tímann og dreg fram annan Írana sem var jafnvel enn áhrifameiri þegar fram í sótti og er sennilega einhver merkasti Írani sögunnar bæði fyrr og síðar.

Zaraþústra.

Hver var Zaraþústra? Von að spurt sé. Flest allt varðandi þennan mann er hulið mistri þjóðsagna sem goðsagna, svo sumir hafa jafnvel leyft sér að efast um að hann hafi verið til.

En það er óþarfi. Zaraþústra var svo frumlegur og óvæntur hugsuður að enginn hefði getað fundið hann upp.

Hann hlýtur að hafa verið til.

Eins og ég fjallaði um í fyrstu greininni um sögu Írans (sjá hér) þá er uppruni Írana einhvers staðar í Mið-Asíu eða millum Kaspíhafs og Svartahafs og þaðan dreifðust skyldar þjóðir um víðáttumikið svæði, allt frá Íslandi (að lokum) til Indlands.

Duttlungafullir guðir

Þessar þjóðir fluttu með sér trúbrögð sín sem voru í grunninn fjölgyðistrú, guðirnir voru holdgervingar náttúruafla, þeir gerðu miklar kröfur um fórnir sér til handa og voru í flesta staði mjög mannlegir í hugsun og hátterni, þar á meðal afar duttlungafullir.

Og guðirnir voru alls ekki til fyrirmyndar í siðferðismálum. Þeir voru sem sé ekki „góðir“ í neinum skilningi.

Hvernig fólki farnaðist í lífinu réðist fyrst og fremst af því hvort því tókst að koma sér í náðina hjá guðunum. „Hið illa“ var ekki til sem sérstakt afl heldur stafaði allt illt sem fyrir kom umfram af óreiðu truflunum á sambandi 

Einhvern tíma um það bil í kringum árið 1000 FT (kannski svolítið fyrr), þá bjó indóíranskur ættbálkur í fjöllunum nyrst í Baktríu eða kannski alla leið norður í Tajikistan sem nú heitir.

Sá-sem-á-gráa-hesta og Mjaltastúlka

Nákvæmlega hvar og hvenær er sem sagt ekki vitað en hjá þessum ættbálki kom spámaðurinn Zaraþústra fram.

Baktría er ekki innan núverandi landamæra Íransog hefur raunar sjaldnast verið það, en var þó tryggilega innan íransks menningarsvæðis í aldir.

Ævi hans er sveipuð mótsagnakenndum þjóðsögum sem hefur litla þýðingu að reyna að eltast við. Samkvæmt einni þeirra var Zaraþústra höfðingjasonur sem steig fram um þrítugt og gerbreytti trú þjóðar sinnar, bæði að innihaldi og trúarsiðum öllum.

Það er reyndar engin sérstök ástæða til að ætla að hann hafi verið höfðingi. Nafnið hans virðist þýða „kameldýrahirðir“ (kannski „sá-sem-á-geðvond-kameldýr“) og nöfn foreldra hans (sem er að finna í einni sæmilega sannfærandi heimild) munu þýða „sá-sem-á-gráa-hesta“ og „mjaltastúlka“.

Þessar nafnatúlkanir eru þó ekki alveg óumdeildar.

Mikil bylting

Sem sagt venjuleg fjölskylda af ættbálki hirðingja eins og indóevrópsku og indóírönsku ættbálkarnir voru upphaflega.

Óhætt er að segja að nýja trú Zaraþústra, sem hann tók að boða þjóð sinni eða ættbálki, var mikil bylting. Í stað fjölgyðistrúarinnar var í raun um að siðferðilega eingyðistrú, þótt málið væri raunar ögn flóknara en það. Zaraþústra boðaði trú á einn algóðan skapara sem hann kallaði Ahura Mazda er þýðir í raun „hinn vitri herra“.

Í fyrsta sinn – eftir því sem best er vitað – kom til sögunnar guð sem var ekki aðeins máttugur eða almáttugur, heldur líka góður og hann vildi ekki aðeins láta þjóna sér með undirgefni og hlýðni, heldur einnig með því að mennirnir tækju líka upp góða siðu og gott líferni. 

Hvers vegna gengur ekki allt upp?

Og maðurinn bar persónulega ábyrgð á sjálfum sér og því að breyta í samræmi við óskir hins góða guðs – góðar hugsanir, góð orð og góð verk, þetta þrennt átti að vera þungamiðjan í lífi fylgjenda Ahura Mazda.

En um leið og gerð er krafa um siðlegt líf og gott, þá rís spurningin, hvers vegna gengur ekki allt upp hjá þeim sem fylgja kenningum Zaraþústra?

Hvers vegna er hið illa til? var í raun sú spurning sem Zaraþústra stóð nú frammi fyrir.

Fyrri trúarbrögð höfðu svarað þeirri spurningu með því að um duttlunga guðanna væri að ræða. Þeim hefði gramist að fólk sýndi þeim ekki nægilega undirgefni, færði ekki fram réttu fórnirnar, eða eitthvað þvíumlíkt. Siðlegt líferni fólks sjálfs skipti þessa guði í raun litlu sem engu máli.

Hið illa

En var hins vegar höfuðatriði í hinni nýju trú Zaraþústra. Til þess að skýra hið illa mótaði hann hugmynd um fjanda guðs, Angra Mainyu eða Ahriman, illt afl sem leitast við að eyðileggja, brjóta niður og ginna fólk af hinni réttu og góðu leið.

En til þess að halda sér á réttu leiðnni er ekki nóg að sýna Ahura Mazda undirgefni og hlýðni heldur varð maðurinn sjálfur að taka ábyrgð á hegðun sinni og siðferði.

Hann hefur sem sagt frjálst val og getur með hugsunum, orðum og gjörðum stuðlað að vexti hins góða. Kristindómurinn tók mjög svipaða hugsun upp frá trú Zaraþústra en þó var mikilvægur munur á.

Ekki refsiglaður guð

Í trú Zaraþústra var guð ekki refsiglaður eins og guð kristinna manna var og er enn í sumum kirkjudeildum. Ef fólk villtist frá leið Ahura Mazda stóð hann ekki yfir því með svipuna á lofti eins og guð hinna kristnu gerði lengst af.

Fólk bar bara sjálft ábyrgð á siðferðilegri vegferð sinni og að standast tilraunir Ahrimans til að leiða það afvega.

Athugið að ofangreindur texti er töluverð einföldun á trúnni sem Zaraþústra boðaði. Hún varð líka flóknari með árum og öldum og fleiri goðmögn blönduðu sér í viðureign Ahura Mazda og Ahrimans.

En í höfuðatriðum var þetta nokkurn veginn svona og það er auðvelt að færa rök að því að Zaraþústra hafi verið og sé enn einhver frumlegasti og róttækasti trúarbragðahöfundur sögunnar.

Það er til dæmis óhætt að segja að Zaraþústra, sem sneri beinlínis á hvolf fyrri trúarhugmyndum síns fólks, var í sjálfu sér frumlegri en til dæmis Jesúa frá Nasaret eða Páll postuli, sem báðir unnu innan trúarhefðar Gyðinga (sem þá hafði reyndar orðið fyrir meiri eða minni áhrifum frá trú og speki Zaraþústra).

Því svo mikil var sú umbylting sem Zaraþústra stóð fyrir – í trúarlegri hugsun, siðferðilegum þankagangi og helgi- og trúarsiðum öllum.

Trúin breiðist út

Hvernig hin nýja trú breiddist út frá Baktríu og/eða Mið-Asíu er ekki öldungis á hreinu, frekar en svo margt annað sem varðar uppruna þessara trúarbragða.

Séu gerðar myndir af Zaraþústraer hann yfirleitt sýndur svona. Ekki er vitað hver örlög hans urðu en flestar þjóðsögur herma að hann hafi lifað til elli en þá verið drepinn af fylgismanni gömlu trúarinnar sem hann bylti.

Persar fluttu sig frá Baktríufjöllum vestur á bóginn til Perses við mynni Persaflóa, en það er alls ekki víst að þeir hafi þá verið farnir að aðhyllast þessa nýju trú.

Svo mikið er víst að Medar, systurþjóð Persa (sjá fyrstu greinina um sögu Írans), gerðu það áreiðanlega ekki er þeir fluttust vestur.

Það er í raun alls ekki ósennilegt að Persar hafi þá fyrst komist í kynni við trú Zaraþústra eftir að þeir urðu stórveldi á tíð Kýrusar mikla og lögðu undir sig Baktríufjöllin og aðrar slóðir þar eystra.

Svo mikið er víst að þegar Íranir hófu næstu útrás sína, þá var Zaraþústra með í för – að minnsta kosti í anda.

Það var þegar Persar réðust inn í Grikkland, í næstu grein kemur að frægum orrustum við Maraþon, Salamis og Laugaskörð.