Nú þegar Þorsteinn Már Baldvinsson, forstjóri Samherja, hefur svarað sjávarútvegsráðherra um líðan sína og verið faðmaður af fiskverkafólki – „þessum árásum á ykkur verður að linna“ – er að teiknast upp hin stóra fréttin í mútu- og spillingarmáli Samherja. 

Ekkert samfélag er óhult frá mögulegum spillingarmálum, en það sem skilur á milli eru viðbrögð samfélagsins við þeim.

Þeir þrír samstarfsmenn og mútuþegar Samherja sem komu til Íslands á vegum félagsins og hittu meðal annars óvart Kristján Þór Júlíusson sjávarútvegsráðherra með Þorsteini Má Baldvinssyni forstjóra, hafa allir þurft að segja af sér. Einn af þeim er dómsmálaráðherra Namibíu, Sacky Shangala.

Þau sem við treystum fyrir réttlætinu

Tveir fyrrverandi dómsmálaráðherrar Íslands hafa gert lítið úr því að eitt stærsta fyrirtæki landsins var staðið að mútugreiðslum.

„Enn einu sinni er skollinn á fjölmiðlastormur vegna atlögu fréttastofu ríkisútvarpsins að stórfyrirtækinu Samherja,“ skrifaði Björn Bjarnason.

Þarna talar fyrrverandi blaðamaður og fréttastjóri á Morgunblaðinu, sem var þingmaður Sjálfstæðisflokksins í 18 ár, ráðherra menntamála í sjö ár og dómsmálaráðherra í sex ár, fram yfir efnahagshrunið 2009. Hann lýsir mútumálinu sem vandamáli tengdu fjölmiðlum, og atferli Samherja sem nýtingu á viðskiptatækifæri vegna þróunaraðstoðar.

„Eins og almennt tíðkast urðu þá til viðskiptatækifæri fyrir fyrirtæki í landinu sem aðstoðina veitti. Nýtti Samherji sér þau með þeim afleiðingum sem þrír aðilar keppast nú við að lýsa á dramatískan hátt, Kveikur, fréttaskýringaþáttur ríkisútvarpsins, vefsíðan Stundin og WikiLeaks.“

Sökudólgurinn? Þróunaraðstoð

Annar dómsmálaráðherra, Sigríður Andersen, sem lét af störfum í fyrra eftir að hafa brotið lög við að skipa tengda aðila sem dómara í nýjan dómstól, velti því upp í grein sinni „Fréttir frá fjarlægu landi“ hvort að þróunaraðstoð Íslendinga hafi verið vandamálið. Hjá henni sat síðan eftir að í umfjöllun um málið hafi verið „... dregin upp dökk mynd af þeim kröfum sem namibískir ráðamenn gera til þeirra sem vilja stunda fiskveiðar við landið, þar á meðal til fyrirtækja í eigu Íslendinga ... Getur verið að opinber þróunaraðstoð festi fremur spillingu í sessi en að draga úr henni?“

Formaður stjórnmálaflokks Sigríðar og Björns, Bjarni Benediktsson, vildi færa ábyrgðina og áhersluna langt í burtu, eins og Sigríður Andersen. „Okk­ur tókst ekki að upp­ræta þann djúp­stæða und­ir­liggj­andi vanda sem er greini­lega land­læg spill­ing í stjórn­kerf­inu,“ sagði Bjarni um Namibíu.

Sökudólgurinn? Fjölmiðlar

Viðbrögð Gunnars Braga Sveinssonar, þingmanns Miðflokksins, vegna frétta af mútugreiðslum Samherja, voru að lýsa því yfir að hann og flokkurinn hans vilja stöðva fyrirhugaða styrki til einkafjölmiðla, sem stendur til að lögleiða fyrir áramót að norrænni fyrirmynd.

Í grein sinni í Morgunblaðinu um mútumálið lagði Gunnar Bragi áherslu á vandamálið, að Ríkisútvarpið og Stundin væru að stunda „æsifréttir“ „til þess eins að gera hlutina enn verri“. 

„Fjölmiðlar verða að geta starfað án ríkisstyrkja,“ sagði hann. En Gunnar Bragi nefndi ekki þá 2,2 milljarða króna sem útgerðarfyrirtæki hafa niðurgreitt Morgunblaðið um á síðustu níu árum, um tvöfalt hærri upphæð en mútugreiðslurnar í Namibíu. Það er þó bara örlítið brot af hagnaði útgerðarfyrirtækja. Stærstu útgerðirnar högnuðust um 27 milljarða króna af nýtingu auðlindarinnar í fyrra. Morgunblaðið var niðurgreitt um 415 milljónir króna sama ár, sem nemur 1,5% af hagnaði útgerðarfélaga.

„Þurfum að fara núna í LÍÚ,“ sagði Gunnar Bragi í sms-skilaboðum til Sigmundar Davíðs Gunnlaugssonar, formanns Miðflokksins, árið 2011, um fund sem hann átti með hagsmunasamtökum sjávarútvegsins, Landssambandi íslenskra útvegsmanna. „Erum að fara á leyndófund LÍÚ segi þér síðar,“ ítrekaði hann síðan við samflokkskonu sína, Vigdísi Hauksdóttur.

Fréttir af mútumálinu hafa hins vegar verið á forsíðum blaða í Namibíu og Noregi í „stríðsfyrirsögnum“, enda á varla að vera neitt leyndarmál að stórfyrirtæki borgi mútur og noti órekjanlegt net skattaskjóla í viðskiptum sínum.

Sem samfélag stöndum við því eftir með fólk í háttsettum trúnaðarstöðum sem bregst við mútugreiðslum eins stærsta fyrirtækis landsins með því að kvarta undan fjölmiðlaumfjöllun um málið.

Vandamálið? Árásir og áburður

Þegar Þorsteinn Már Baldvinsson og arftaki hans, Björgólfur Jóhannsson, fráfarandi stjórnarformaður Íslandsstofu, ræddu við starfsfólk Samherja í Dalvík á dögunum mátti greina fyrirtækjamenninguna sem oft á sér hliðstæðu í íslenskri umræðu. Þeir töluðu við starfsfólkið í boðhætti og sögðu starfsfólkinu ítrekað að „vera stolt“ af fyrirtækinu og að þau ættu að standa með þeim. „Ég held að núna þá standið þið bara með mér og fyrirtækinu, eins og þið hafið alltaf gert,“ sagði Þorsteinn Már. Eins og til að viðhalda „byrgishugarfari“ (bunker mentality) sagði hann að „þessum árásum á ykkur verði að linna“. Eftirmaðurinn Björgólfur tók í sama streng.

„Ég treysti, eins og Þorsteinn sagði áðan, á ykkar stuðning, alla daga og allar nætur“

„Við eigum ekki að vera að hlusta á neikvæðar fréttir um félagið, sem margar hverjar eru ekki réttar ... Það er bara verk að vinna og hreinsa þann áburð sem er í gangi og við þurfum að vanda okkur í þeirri vinnu og sýna fram á það hvað er rétt og hvað er rangt. Og ég treysti, eins og Þorsteinn sagði áðan, á ykkar stuðning, alla daga og allar nætur.“

Óháð rannsókn

Nýi forstjóri Samherja, sem á að veita forystu í óháðri sjálfskoðun fyrirtækisins, hefur þannig þegar úrskurðað um að það sé „áburður“ í gangi. Og hann furðaði sig hreinlega á því í viðtali við Viðskiptablaðið að fólk varpi efasemdum á rannsóknina sem Samherji pantaði á sjálfum sér frá norskri lögfræðistofu. 

Lögfræðistofur hafa það hlutverk að verja skjólstæðing sinn, og það verður því að teljast ólíkleg niðurstaða að lögfræðingar Samherja ákveði að gera annað en að gæta hagsmuna Samherja, sem greiðir fyrir þjónustuna.

Stundin lýsir því í dag hvernig rannsóknarlögreglumaðurinn frá sérstökum saksóknara, sem forstjóri Samherja sagðist hafa sent til Namibíu, í síðustu yfirlýstu tilraun til að hreinsa sig, rannsakaði meðal annars hvernig mætti losna við að borga tekjuskatt af namibísku starfsfólki. Því það var ekki nóg að aðrar launagreiðslur rynnu í gegnum aflandsfélaganetið, meðal annars í gegnum Marshall-eyjar, þar sem er enginn skattur greiddur, um félag sem var slitið stuttu eftir að Samherji fékk spurningar um málið í haust.

Samherji byggði upp starfsemi sína með því markmiði að borga ekki skatt af starfsfólki og spara þannig hundruð milljóna króna, sem hefðu annars runnið til dæmis til Namibíu. Samherji hélt sjómönnum sínum sem verktökum, en sumir þeirra lentu í alvarlegum skattavandræðum.

Trúnaður Samherja hefur ekki alltaf legið hjá starfsfólkinu, eins og sást á viðskiptahugmyndum Baldvins Þorsteinssonar, sonar Þorsteins og nú stjórnarformanns Eimskips. „Með því að búa til hagnað innan sölufyrirtækisins Kötlu Seafood getum við lækkað skiptahlut sjómanna,“ lýsti hann í bréfi um viðskiptin í gegnum Kýpur.

En, þið standið áfram með mér og fyrirtækinu, sagði Þorsteinn við starfsfólkið í síðustu viku.

Gott veður fyrir Samherja

Þegar Þorsteinn Már Baldvinsson hafði lokið sér af í viðtali við Bylgjuna í lok október, meðal annars sakað starfsfólk fjölmiðla og Seðlabankans um alvarleg óheilindi – enda vildi hann fangelsa fólk í Seðlabankanum fyrir að rannsaka hann – svaraði hann spurningum fréttamanns Kveiks um mútumálið, með tilvísun í veðrið. „Fallegt veður, finnst mér hérna úti. Fallegt veður hérna bara,“ sagði hann. 

Síðar bauð hann fréttastjóra RÚV á trúnaðarfund í London, en hélt því seinna fram að umfjöllunin hefði verið einhliða. 

Samherji vill gott veður. Það var gott veður í Namibíu, á meðan það var borgað fyrir það og ekki sagt frá því. Líka í Angóla. Það var fallegt veður við Vestur-Sahara, þegar Samherji hagnaðist á veiðum úr auðlind ósjálfstæðrar þjóðar. Í Máritaníu var gott veður. Marshall-eyjar í Kyrrahafinu státa af frábæru veðri.

Nú vilja háttsettir Íslendingar bjóða Samherja gott veður í mútumálinu. En það má blása á þá sem segja frá.

Við hin verðum hins vegar að halda áfram. Ekki með því að standa blindandi með forstjóranum, svo sólin skíni örugglega alltaf á hann, rigni aldrei á hann og gusti bara frá honum en ekki að honum, þar til við finnum okkur í eyðimörk. Heldur að standa með því sem er rétt gegn því sem er rangt. Það er ekki vanþörf á þegar peningarnir þrýsta á að snúa því við. Leiðin sem við höfum er að setja mörk með umræðu og afstöðu og skapa þannig heilbrigða menningu.

Með áskrift að Stundinni styrkir þú sjálfstæða rannsóknarblaðamennsku.