Orðræða í fjölmiðlum hefur bein áhrif á hugartengsl fólks og tungumálið er öflugt tæki til að staðsetja fólk á virðingarskala. Orðið fíkill kallar þannig fram mynd af langt leiddum eiturlyfjaneytenda sem ekki á sér viðreisnar von. Með slíkri orðnotkun er fordómum og stimplun gagnvart tilteknum hópi einstaklinga við haldið. Með breyttri þekkingu og aukinni áherslu á mannréttindi fólks sem neytir vímuefna er ástæða til að endurskoða skaðlega hugtakanotkun.

Skilgreiningar á notkum vímuefna

Þeir sem aðhyllast læknisfræðilega nálgun á skaðlega neyslu vímuefna og líta á hana fyrst og fremst sem heilsufarsvanda nota hugtök úr læknisfræði og tala um sjúklinga og fíknisjúkdóma. Greiningarstaðall ameríska geðlæknafélagsins, DSM V, hallast að læknisfræðilega módelinu og notar hugtökin áfengis- og vímuefnafíkn eða vímuefnahæði (ens. substance use disorders). Staðall Alþjóðaheilbrigðisstofnunarinnar, ICD-10, notar ávana eða fíkn (ens. dependence syndrome) þegar um alvarlegasta stig fíknivanda er að ræða.

Sjúkdómar eru ekki valdeflandi

Öfugt við vonir þeirra sem aðhyllast sjúkdómskenninguna um fíkn virðist sú stefna ekki hafa dregið úr fordómum heldur bendir margt til að hún hafi þvert á móti aukið á jaðarsetningu fólks sem notar vímuefni. Sú nálgun dregur kannski úr siðferðilegu fordómunum en í staðinn koma fordómar sem fylgja því að vera með sjúkdóm, ekki síst þegar um svo gildishlaðinn sjúkdóm er að ræða. Margt fólk upplifir það að vera með sjúkdóm sem missi á sjálfsforræði, enda hefur fólk með sjúkdóma oft litla stjórn á þeim og þarf af leiðandi er sjúkdómskenningin ekki endilega valdeflandi.

Nokkur skýringarmódel hafa komið fram önnur þau sem halda því fram að fíkn hljóti að vera annað hvort sjúkdómur eða siðferðilegt vandamál og enginn einhugur er um að nálgast fíknivanda sem sjúkdóm, hvorki á meðal fræðimanna né fagfólks og ljóst er að bati frá fíkn er að miklu leyti félagsleg reynsla frekar en læknisfræðileg.

Æskileg hugtakanotkun

Mikið af hugtökum og hugmyndum um fólk með fíknivanda hefur skotið rótum í tungumálinu og er viðhaldið inni í svokölluðu batasamfélagi. Þar er stuðst við hugmyndir frá fjórða áratug tuttugustu aldar þegar þekking á áfallafræðum var engin en nú er vitað að áföll eru einn helsti áhrifaþáttur á þróun fíknar. Áfallafræðin bjóða nútímalegri skýringar en þær að alkóhólismi sé meðfæddur sjúkdómur og að honum fylgi skapgerðarbrestir sem geri það að verkum að fólk með fíknivanda sé öðruvísi innréttað en annað fólk.

Hugtakanotkun sem ýtir undir stimplun fólks sem notar vímuefni getur haft mikil áhrif á það og aðstandendur þeirra en einnig á almenning, vísindamenn og þá sem meðhöndla fólk með fíknivanda.

Rótin mælir með því að nota hugtök sem vísa til þess að viðkomandi hafi vandamál eða noti vímuefni en gegn því að nota hugtök sem gera vandann samgróinn persónu fólks. Orðin alkóhólisti og alkóhólismi eru til dæmis ekki til í greiningarstöðlum þó að þau séu mikið notuð í tólf spora samtökum og fjölmiðlum. Þá mætti orðið fíkill hverfa af hugtakalista fjölmiðla. Orð eins og að vera hrein/n þegar talað er um þá sem hætt hafa notkun vímuefna er mjög siðferðilega íþyngjandi og inniber þá hugsun að fólk sem notar vímuefni sé þá óhreint.

Hreyfing fólks sem berst fyrir skaðaminnkandi nálgun, félagslegu réttlæti og mannréttindum fólks með fíknivanda hefur haft mikil áhrif á breytta hugtakanotkun, sem og barátta fólks með geðrænan vanda.

Mannvirðing og mannréttindi

Fólk sem notar vímuefni er stór og fjölbreyttur hópur. Sumir nota lögleg efni sem fást í vínbúðinni eða apótekinu, aðrir nota ólögleg efni. Sumir nota efnin sér og öðrum til skemmtunar en notkun annarra veldur notendum og aðstandendum þeirra skaða. Allt fólk á þó rétt á því að mannvirðing þess og -réttindi séu virt. Rótin beinir þeim tilmælum til fjölmiðla að vera vakandi fyrir hugtakanotkun þegar fjallað er um fólk sem notar vímuefni. Styðjum fólk til bata á meðvitaðan og uppbyggilegan hátt.

Höfundar sitja í ráði Rótarinnar – félags um málefni kvenna með áfengis- og fíknivanda.