Fyrir 85 árum samþykkti Alþingi lög sem venjulega er vísað til sem laga um afkynjanir og van­anir (nr. 16/1938). Þar segir í fyrstu grein: „Heimilar eru aðgerðir á fólki, er koma í veg fyrir, að það auki kyn sitt, ef fengið er til þess sérstakt leyfi samkvæmt ákvæðum laga þessara […].“ Í annarri grein laganna er lýst þeim þrenns konar aðgerðum sem um var að ræða. Það voru í fyrsta lagi afkynjanir: „Er kynkirtlar karla eða kvenna eru numdir í burtu eða þeim eytt þannig, að starfsemi þeirra ljúki að fullu. Í öðru lagi voru vananir: „Ef sáðgangar karla eða eggvegir kvenna eru hlutaðir í sundur eða þeim á annan hátt lokað varanlega þannig, að slitið sé sambandi milli kynkirtlanna og hinna ytri getnaðarfæra.“ Í þriðja lagi voru fóstureyðingar.

Í lögunum kemur fram að afkynjun skuli „því aðeins leyfa, að gild rök liggi til þess, að óeðli­legar kynhvatir viðkomanda séu líklegar til að leiða til kynferðisglæpa eða annarra hættulegra óbótaverka, enda verði ekki úr bætt á annan hátt“ en vönun skuli því aðeins leyfa: „Að gild rök liggi til þess, að viðkomandi beri í sér að kynfylgju það, er mikil líkindi séu til, að komi fram á afkvæmi hans sem alvarlegur vanskapnaður, hættulegur sjúkdómur, andlegur eða líkam­legur, fávitaháttur eða hneigð til glæpa, eða að afkvæmi hans sé í tilsvarandi hættu af öðrum ástæðum, enda verði þá ekki úr bætt á annan hátt“, eða „Að viðkomandi sé fáviti eða varanlega geð­veikur eða haldinn öðrum alvar­legum langvarandi sjúkdómi […]“.

Almenna reglan var sú að leyfi til aðgerðanna væri einungis veitt eftir umsókn frá aðgerðarþola, en frá því voru þó mikilvægar undantekningar. Ef aðgerðarþoli var undir 16 ára aldri eða hafði verið sviptur sjálfræði gat umsókn komið frá foreldrum eða lögráðamanni, en frá sérstaklega skip­uð­um tilsjónarmanni ef aðgerðarþoli var „geðveikur eða fáviti“. Auk þess gat leyfis­um­sókn komið frá lögreglustjóra, „ef hann telur óeðlilegar kynhvatir viðkomanda munu geta leitt til glæpa­verka“. Þessi lög voru samþykkt samhljóða á þingi 1938 en þegar frá leið fóru þau að mis­bjóða rétt­lætiskennd og siðferðisvitund fólks. Þau voru þó í gildi til 1975, nema ákvæði um afkynjanir sem var ekki fellt úr lögum fyrr en árið 2010 þótt ótrúlegt megi virðast.

Endurvakin orð

Þótt þessum aðgerðum sé hætt hafa orðin um þær gengið í endurnýjun lífdaga í málflutningi and­stæðinga málbreyt­inga í átt til kynhlutleysis – sem leggja þó áherslu á að málfræðilegt kyn og kyn­ferði fólks sé tvennt óskylt. Það sé misskilningur að málfræðilegt karlkyn tengist körl­um sérstaklega og því sé engin ástæða til að amast við notkun þess í almennri vísun, í sam­bönd­­um eins og allir velkomnir. Þar sé karlkynið aðeins ákveðið form, en hafi engin tengsl við karlmenn umfram önnur kyn. Það er auðvitað rétt að það er ekki hægt að setja sama­sem­merki milli málfræðilegs kyns og kynferðis fólks, þótt tæpast sé heldur hægt að neita því að málfræði­legt karlkyn skapi iðulega hugrenningatengsl við karlmenn, a.m.k. hjá sumum málnotendum.

Í ljósi þessarar afneitunar á tengslum málfræðikyns og kynferðis fólks er það mjög sér­kenni­legt, svo að ekki sé meira sagt, að í baráttu gegn breytingum í átt til kynhlutleysis skuli gripið til orða eins og afkynjun, gelding og (mál)vönun. Það eru orð sem eiga við sviptingu líffræði­legra kyneinkenna eða kynhvatar og með notkun þeirra verður ekki betur séð en einmitt sé verið að viðurkenna tengsl málfræðilegs kyns og kynferðis. En að því slepptu er notkun þessara orða um breytingar á tungumálinu í átt til kynhlutleysis óheppileg og óviðeigandi af tveimur ástæðum. Ann­ars vegar vegna þess að hún gefur ranga mynd af þeim breytingum sem um er að ræða, og hins vegar vegna þeirra neikvæðu hughrifa sem þessi orð vekja hjá flestum.

Í grein sem nefnist „Í Geldingadölum íslenskunnar“ er talað um „orðbragð á borð við stuðn­ings­fólk, hestafólk, björgunarfólk, lögreglufólk og aðila í alls kyns samsetningum, í stað stuðn­ings-, hesta-, björgunarsveitar- og lögreglumanna“. Það eru samt yfir 600 dæmi um björgunar­fólk á tímarit.is, nærri 2000 um hestafólk, og á fimmta þúsund um stuðningsfólk – og þessi orð eru á bilinu 60-90 ára gömul. Í fornmáli og fram eftir 20. öld var iðulega talað um landsfólk, það er löng hefð fyrir því að tala um verkafólk, verslunarfólk og vinnufólk, orðið iðnaðarfólk var notað á 19. öld, og þótt orðið sjófólk hljómi kannski ókunn­ug­lega er það a.m.k. síðan á 16. öld og var töluvert notað fram á 20. öld. Samsetningar með fólk eru sannarlega engin nýjung.

Heiti greinarinnar á vitaskuld að gefa til kynna að þær breytingar sem þar er fjallað um stuðli að „geldingu“ málsins, bæði áðurnefnd notkun samsetninga með -fólk í stað -maður og notkun hvor­ug­kyns í almennri vísun í stað karlkyns. Í greininni „Afkynjun íslenskunnar“ eru notuð orðin „afkynjun“ og „málvönun“ sem sögð eru koma fram í því m.a. að forðast sé að nota orðið mað­ur. „Við erum orðin dauðhrædd við að taka okkur orðið „maður“ í munn. Það er að verða eitt ferlegasta bannorðið. Ég tek t.d. eftir því að fréttamenn byrja stundum á „mað“ eða „me“, þagna síðan augnablik en segja svo: manneskja/manneskjur, einstaklingur/einstaklingar eða aðili/aðilar.“ Í þessu samhengi er einnig talað um „kynjalausa íslensku“. Allt er þetta rangt.

Fólk sem er svipt kynfærum, kyngetu eða kynhvöt með áðurnefndum aðgerðum hvorki missir kyn sitt né breytir um kyn – karlar halda áfram að vera karlar og konur halda áfram að vera konur. Breytingar á máli í átt til kynhlutleysis eru hins vegar allt annars eðlis. Þær felast stund­um í því að í stað orðs í mál­fræðilegu karlkyni er notað orð í öðru málfræðilegu kyni – í staðinn fyrir karlkynsorðið maður er t.d. notað kvenkynsorðið manneskja eða hvorugkynsorðið man. En við notum mál­fræði­legt kyn eftir sem áður – kvenkyn og hvorugkyn eru ekkert minni kyn en karlkynið. Stund­um helst karlkynið meira að segja þótt breytt sé um orð – aðili og einstak­lingur (og fiskari) eru karlkyns. Vandséð er hvernig þetta er afkynjun, gelding eða vönun.

Notkun hvorugkyns sem hlutlauss kyns í dæmum eins og öll velkomin í stað allir velkomnir stríðir gegn máltilfinningu margra enda erum við flest alin upp við að nota karlkyn í þessu hlutverki. Slík breyting er fjarri því að vera einföld í framkvæmd og það er skiljanlegt að hún mæti andstöðu. En það er fráleitt að halda því fram að einhver „afkynjun“ felist í henni. Þótt heitið hvorugkyn geti bent til kyn(hlut)leysis stendur hvorugkynið hinum kynjunum alveg jafn­fætis – fornöfn og lýsingarorð í hvorugkyni beygjast í fjórum föllum og tveimur tölum í hvorug­kyni eins og þau gera í karlkyni og kven­kyni, og lýsingarorðin hafa auk þess bæði veika og sterka beygingu og þrjú stig í öllum þremur kynjum. Hvorugkyn er jafnmikið kyn og hin tvö.

Ógeðfelld samlíking

Auk þess sem afkynjun, geldingu og vönun var beitt sem fyrirbyggjandi aðgerðum hér á landi á síðustu öld er geldingu og vönun iðulega beitt sem sérlega ógeðfelldum, grimmilegum og niðurlægjandi refs­ingum eða hefndaraðgerðum í þjóðfélögum þar sem mannréttindi eru ekki á háu stigi – t.d. á Íslandi á Sturlungaöld. En í huga flestra nútímamálnotenda vekja þessi orð sennilega hrylling og ógeð. Augljóslega er það ástæðan fyrir því að sumir andstæðingar breyt­inga í átt til kynhlutlausrar málnotkunar nota þau – þeim er í mun að tengja þessar breytingar við eitt­hvað sem málnotendum býður við. Þeim er það auðvitað í sjálfsvald sett, en þessi orða­notkun er einkar ósmekkleg og ómálefnaleg og óvíst að hún sé málstaðnum til fram­dráttar.

Höfundur er málfræðingur og málfarslegur aðgerðasinni