Viðurkennt er í bráðabirgðaniðurstöðum starfshópa Auðlindarinnar okkar að brottkast á fiski eigi sér stað í íslenskri landhelgi. Umfang þess sé hins vegar óljóst. Hvatar til að koma með þann afla sem er talinn „óæskilegur“, og er í einhverju mæli fleygt aftur í sjóinn, eru ófullnægjandi og við því verður að bregðast. Búa þarf til hvata sem tryggja að allur afli komi að landi en á sama tíma má ekki hvetja til þess að skip veiði umfram aflaheimildir.

Fiskistofa hóf eftirlit, með drónum, með brottkasti í byrjun árs 2021. Í svari Svandísar Svavarsdóttur matvælaráðherra við fyrirspurn þar um, í apríl á síðasta ári, kom fram að brottkasts hefði orðið vart hjá um 40 prósentum allra þeirra báta sem Fiskistofa hefði flogið yfir síðan drónaeftirlitið hófst. Hlutfallið væri óháð tegund veiðarfæra, en tilgreint var að aðeins lítill hluti drónaeftirlitsins hefði farið fram yfir stærri skipum, fjarri landi.

Í svari ráðherra er vísað til upplýsinga frá Fiskistofu. Kemur þar fram að fyrir þann tíma að drónaeftirlitið hófst hafi brottkastsmál verið fá, alla jafna innan við tíu á ári. Samkvæmt Fiskistofu var „brottkast því metið óverulegt“. Árið 2021, eftir að drónaeftirlit hófst, voru brottkastsmál hins vegar um 140 talsins. Uppgötvuðust þau því sem næst öll við drónaeftirlit.

Allverulegt brottkastLjóst er, eftir að eftirlit með drónum hófst, að brottkast fisks á Íslandsmiðum er verulegt.

Mynd: Stundin / Davíð Þór

Fiskistofa metur það því svo nú að umfang ólöglegs brottkasts á miðunum sé allnokkurt, og mun meira en áður hafði verið talið. Ekki eru til tölfræðigreiningar að svo komnu máli til að meta magn þess, þó unnið sé að að því að finna leiðir til þess, en tilgreint er að brottkast hafi mælst allt upp í 27 prósent af heildarafla eins báts í stakri veiðiferð.

Hvað er óverulegt brottkast?

Í ljósi þess hvernig svarið er orðað, að Fiskistofa hafi metið brottkast óverulegt áður en drónaeftirlit hófst, þá hlýtur að þurfa að velta fyrir sér hvað teljist óverulegt. Hafrannsóknarstofnun rannsakar brottkast og í rannsókn stofnunarinnar fyrir árið 2015 var brottkast á ýsu og þorski talið hafa numið 3.200 tonnum, hið mesta í áratug. Brottkast togaraflotans einvörðungu hafi það ár, aðeins á þorski, numið um 1.400 tonnum. Það þýðir að árið 2015 var milljón þorskum hent fyrir borð eftir að hafa komið upp á dekk á togurum Íslendinga. Hvort það geti talist óverulegt er matsatriði.

Í umfjöllun fréttaskýringaþáttarins Kveiks árið 2017 var birt myndefni af brottkasti um borð í togaranum Kleifabergi, sem tekið var á árunum 2008 til 2011. Á því sást hvernig þorski undir ákveðinni stærð og meðafla á karfaveiðum var hent, rétt eins og mörgum tonnum af makríl.

Myndefnið var aðeins staðfesting á því sem allir máttu vita, að brottkast hafi tíðkast árum saman. „Það hefur aldrei verið hægt að fara á sjó og fiska bara eina tegund af fiski,“ sagði Þórhallur Ottesen, sem starfaði sem eftirlitsmaður og síðar deildarstjóri landeftirlits Fiskistofu í rúm 20 ár í viðtali við Kveik. Þar nefndi Þórhallur dæmi, meðal annars um grásleppubáta sem aldrei hefðu landað öðru en grásleppu, aldrei gert grein fyrir meðafla. Allt þar til eftirlitsmenn hefðu farið út með bátunum. Eitt dæmi var um bát sem fékk sjö tonn af þorski í einni veiðiferð en hafði aldrei áður landað þorski. Annað dæmi var um bát þar sem í netinu voru, þegar það var dregið um borð, sautján selir og fjöldi fugla, þar á meðal alfriðuð tegund. Þegar sjómaðurinn var spurður hvers vegna hann hefði aldrei áður gert grein fyrir meðafla sagði hann að um væri að ræða hreina tilviljun.

Í yfirlýsingu frá Heiðrúnu Lind Marteinsdóttur, framkvæmdastjóra Samtaka fyrirtækja í sjávarútvegi (SFS), var harmað að ekki hefði verið leitað til SFS eða annarra hagsmunasamtaka við umfjöllun Kveiks og þeirra sjónarmiða leitað. Heiðrún rakti þá söguskýringu SFS að með upptöku kvótakerfisins hefði umgengni um sjávarauðlindir orðið mun betri en áður var, og með samhæfðum hvötum og markmiðum, þar sem grundvallarþáttur hafi verið framsal aflaheimilda, hefði tekist að snúa við blaðinu. Með því að hægt væri að sækja aflaheimildir á markaði, færa milli tegunda eða nýta VS-afla, væru málin leyst. „Af þess­um sök­um eru eng­ir hvat­ar leng­ur til staðar til að ástunda brott­kast,“ sagði í yfirlýsingunni.

Litlar áhyggjurHeiðrún Lind taldi óþarfa að hafa miklar áhyggjur af brottkasti árið 2017.

Mynd: Heiða Helgadóttir

Þá væri, að sögn Heiðrúnar Lindar, staðfest í skýrslum Hafrannsóknarstofnunar að vel hefði tekist til að draga úr brottkasti. Að öllu því virtu sem hér hef­ur verið farið yfir þá ligg­ur fyr­ir að áhyggj­ur ein­stakra aðila, sem sett­ar voru fram í frétta­skýr­ing­arþætt­in­um Kveik, eru að mestu óþarfar.“

Hærra hlutfall renni til útgerðar og sjómanna

Samkvæmt lögum um umgengni nytjastofna sjávar er meginreglan sú að hirða skuli og landa öllum afla sem kemur í veiðarfæri. Þó eru á þessu undantekningar, settar með reglugerðum, sem snúa að því að sleppa megi lífvænlegum fiski af ákveðnum tegundum, lúðu, hlýra, grásleppu og háfi, hámeri og beinhákarli. Þá er einnig heimilt að varpa frá borði fisktegundum sem ekki eru taldar hafa verðgildi.

Í núgildandi fiskveiðikerfi eru ákveðin úrræði til staðar til að draga úr brottkasti. Þannig er heimilt að landa lágu hlutfalli afla án þess að hann dragist frá aflamarki skipa, svokölluðum VS-afla. Bjóða skal aflann upp og selja á fiskmarkaði. Útgerðin fær í sinn hlut 20 prósent af andvirðið aflans sem skiptist milli útgerðar og áhafnar en ríkissjóður fær í sinn hlut 80 prósent, að frádregnum kostnaði.

Í tillögum starfshópa Auðlindarinnar okkar kemur fram að hvatar séu til staðar fyrir brottkast, þar sem kostnaður við að koma með aflann að landi geti verið svo hár að það borgi sig ekki. Aflinn sé mögulega verðlítill, útheimti vinnu og kostnaður vegna hafnargjalda eða jafnvel förgunar geti komið til, meðal annars.

Lagt er til að reglur um VS-afla verði rýmkaðar og að hærra hlutfall af andvirði aflans renni til útgerðar og sjómanna. Þá verði yfirvöld að tryggja að VS-afli skapi útgerðum ekki kostnað umfram tekjur. Að sama skapi verði útgerðum gert skylt að sýna fram á, með fullnægjandi hætti, að öllum afla hafi sannanlega verið landað. Til sé tækni sem geti tryggt fullkomið eftirlit í skipum, við löndun og vinnslu.

Samræma þurfi vigtun, loksins

Þá er einnig fjallað um vigtun afla sem berst að landi í tillögunum. Þar er lagt til að framkvæmd við vigtun verði samræmd, en svo ótrúlegt sem það má virðast er því ekki að heilsa í dag.

Í viðtali við Kveik árið 2017 benti Valmundur Valmundsson, formaður Sjómannasambands Íslands, á að slík ákvæði, um samræmda vigtun vantaði einfaldlega í íslensk lög. „Það er engin ein aðferð sem er gúdderuð af stjórnvöldum eða Fiskistofu, heldur mega menn svona nánast ráða því hvaða aðferð er notuð til að vigta aflann,“ sagði Valmundur.

Þórhallur Ottesen sagði í sömu umfjöllun að vigtun eins og hún væri framkvæmd hér á landi þekktist hvergi annars staðar. Hann nefndi að eftirlitsmenn hefðu fylgst með löndun úr uppsjávarskipi. Í eftirlitsskýrslu vor bornar saman tvær landanir úr sama skipi, þar sem aflamagn átti í báðum tilvikum að vera um 1.700 tonn en reyndist mun meira í það sinn sem eftirlitsmaður var viðstaddur löndun, um 300 tonnum meira.

Eyþór Björnsson, þáverandi Fiskistofustjóri, sagði þá að algengast væri að afli væri vigtaður þegar búið væri að eiga við hann. „Það er, já, nánast vonlaust. Já,“ sagði Eyþór þegar hann var spurður hvort vonlaust væri fyrir Fiskistofu að sanna hvort verið væri að svindla við vigtun.