Á síðustu árum hafa tugþúsundir Íslendinga, sem ekki hafa getað alið önn fyrir sér og sínum á Fróni í kjölfar efnahagshrunsins, flutt til Svíþjóðar til að lifa á betli á götum úti. Íslendingarnir eru í dag orðnir stór hluti af sænskri samfélagsmynd. Þegar gengið er út í matvörubúðina á horninu eftir kaffi má búast við því að við innganginn sitji betlandi Íslendingur með pappírsmál og biðji auðmjúkur um ölmusu. Undir upplýstum búðargluggunum í miðbæ Stokkhólms liggja Íslendingarnir í hrönnum á fletum yfir nóttina alþaktir ábreiðum og dreymir án efa um betra líf ef þeir þá ná því að festa svefn í næturkuldanum.

Hvað er til ráða til að hjálpa þessu aumingjans fólki? Ef Svíarnir gefa þeim mikla peninga er hætt við því að fleiri og fleiri Íslendingar flytji frá Íslandi til að setjast að og betla á götum Stokkhólms og þá eykst vandamálið bara. Á sama tíma vill fólk auðvitað aðstoða annað fólk í neyð. 

„Ég hef því miður allt of oft séð  hversu hörmulegar afleiðingar þessi vanhugsaða samstaða Svía getur haft.“

Þessar aðstæður Íslendingana með betlistafinn í Svíþjóð eru auðvitað uppspuni. En ef þær væru sannar væri þá óeðlilegt að tala um þær sem vandamál, bæði fyrir Íslendingana sjálfa sem um ræðir, íslensk stjórnvöld og eins sænsk stjórnvöld? Hagsmunir allra þessara aðila væru þeir að reyna að koma í veg fyrir brottflutning Íslendingana frá heimalandinu með því að reyna að bæta stöðu þeirra á Íslandi, til að mynda með því að aðstoða þá við að fá vinnu eða þá þak yfir höfuðið.  Þar sem íslensku betlararnir væru án efa flestir hvítir á hörund, þegar litið er til þverskurðar þjóðarinnar, væri ekki hægt að segja að samvinna sænskra og íslenskra stjórnvalda, og jafnvel viðhorf sænsks almennings, til að reyna að leysa vandamálið væru byggð á rasisma eða kynþáttahyggju. Sú stórfelldur brottflutningur fólks frá einu landi til annars þar sem til stendur að lifa á betli er alltaf vandamál sama hvaðan fólkið kemur: Frá Íslandi, Rúmeníu, Þýskalandi eða Sómalíu. Kynþáttur þess skiptir ekki máli.

Í raun fór slík umræða um neikvæðar hliðar stórfellds brottflutnings í gang á Íslandi á fyrstu árunum eftir hrunið, þó hún færi fram á allt öðrum forsendum, þegar rætt var um hvað væri hægt að gera til að koma í veg fyrir brottflutning og spekileka til Noregs og annarra landa. Inntakið í þeirri umræðu var að það væri slæmt að fjöldi Íslendinga þyrfti að flytja af landi brott til að finna sér atvinnu. Lausnin á því vandamáli er að sjálfsögðu að reyna að bæta aðstæður á Íslandi til að fólk á vinnualdri geti fundið sér atvinnu á Íslandi og þurfi því ekki að flytja í burtu í neyð. Ergo: Brottflutningur fólks frá einu landi til annarra hlýtur að teljast vera slæmur því hann er til vitnis um að aðstæður í heimalandinu mættu vera betri. 

Aðstæðurnar sem lýst er í upphafi skrifsins eiga hins vegar við um fólk frá öðru landi í Svíþjóð: Nefnilega fátæka Rúmena, yfirleitt Roma-fólk, sem flust hefur til Svíþjóðar tugþúsundum saman til að ala önn fyrir sér með betli í landinu. Rúmenarnir eru sannarlega orðnir hluti af sænskra samfélagsmynd í dag. Þrátt fyrir að koma þeirra og betl í Svíþjóð sé sannarlega vandamál fyrir alla þá aðila sem málið snertir - fólkið sjálft, stjórnvöld í Svíþjóð og yfirvöld í Rúmeníu - þá er furðulega lítið rætt um málið á þeim nótum í Svíþjóð.

Rétt eins og koma tugþúsunda Íslendinga til Svíþjóðar til að betla væri vandamál fyrir alla hlutaaðeigandi þá er koma Rúmenana það líka. Vandamálið snýst ekkert um kynþátt viðkomandi, nema auðvitað þegar rasistar stilla umræðunni þannig upp að kynþáttur fólksins sé aðalástæðan fyrir því af hverju leysa ætti vandamálið. Rasistinn stendur hins vegar frammi fyrir því vandamáli að þurfa þá að svara því játandi að honum finnist munur á því að hvítur Svíi eða Íslendingur betli í Svíþjóð en ekki Roma-fólk. Slík afstaða er auðvitað fáránleg og myndi rasistinn þá einmitt hafa verið opinberaður sem slíkur, líkt og framsóknarmaðurinn Rafn Einarsson í Breiðholtinu fyrr í vikunni. 

Svíar eru upp til hópa svo pólitískt rétthugsandi, svo viljugir til að láta gott af sér leiða gagnvart fólki í neyð og svo hræddir við að vera stimplaðir sem fordómafullir eða rasískir í hugsun að umræða um betlið og lausnir á því á kritískum nótum er hálfgert tabú í samfélaginu. Viðkomandi gæti fengið viðkomandi spurningu: „Er betlið vandamál já? Hefur þú eitthvað á móti Roma-fólki?“ Ég hef fundið fyrir því að þetta er ekki umræðuefni sem Svíum finnst þægilegt að tala um; fólk eiginlega herpir saman varirnar, sussar og lítur í gaupnir sér þegar þetta ber á góma.

Aðferðin er frekar bara: Hjálpum þessu fólki og verum góðir við það. Þetta viðhorf er auðvitað bæði skiljanlegt og fallegt í ljósi þess að þegar fólkið er komið til Svíþjóðar til að betla er auðvitað erfitt, jafnvel ómögulegt, í flestum tilfellum að hjálpa því að hjálpa sér sjálft. Hver vill ekki gleðja, fæða og lina eymd annarrar manneskju í neyð? Það er svo mannlegt. 

Ég veit ekki hversu oft ég hef séð fólk í Stokkhólmi færa betlurunum mat og drykki sem það hefur keypt sérstaklega fyrir þá.  Svíar, eða velferðarkerfið þeirra sterka, eru vanir því að hjálpa því fólki sem þarf hjálp: Það er einhvern veginn innprentað í þeirra þankagang. Þannig talar fólkið sem betlar líka um veru sína í Svíþjóð almennt séð þegar tekin eru viðtöl við það í fjölmiðlum, þó vissulega finni það líka fyrir andúð frá einhverjum vegfarendum og verði jafnvel fyrir ofbeldi. Í viðtali í Dagens Nyheter í dag segir rúmenska parið Fraga og Ionel, sem lifað hefur á betli í Stokkhólmi tvö ár, frá því hvernig viðmótið er gagnvart því í landinu: „Hluti fólksins þekkir okkur eftir ár okkar hér. Það heilsar okkur og færir okkur jafnvel mat og það erum við mjög þakklát fyrir. En til okkar kemur líka fólk sem við höfum aldrei séð áður sem sýnir okkur samúð.“ Sennilega er þetta viðhorf ástæðan fyrir því að svo margir fátækir Evrópubúar koma til Svíþjóðar til að betla: Svíar eru svo hjálpsamir og velviljaðir. Um daginn var í ég Berlín í tvær vikur og sáa fáa betlara þrátt fyrir að borgin sé þrisvar sinnum stærri en Stokkhólmur og að betl sé ekki bannað þar með lögum. 

En það að Svíar séu boðnir og búnir að aðstoða Rúmenana og sýna þeim hluttekningu þá leysir það ekki vandamálið. Rúmenarnir vilja ekki þurfa að koma til Svíþjóðar, þeir vilja ekki þurfa að hafa í sig og á með betli, þeir vilja helst af öllu búa í sínu heimalandi og ala önn fyrir sér þar. Þó kritísk umræða um betlið hafi verið tabú í sænsku samfélagi síðustu árin þá er þetta aðeins að breytast. Umræðan er í auknum mæli farin að færast í þátt átt að þetta sé sannarlega vandamál sem þurfi að leysa með einhverjum hætti. Sá sem segir innflutninginn og betlið vera vandamál er alls ekki nauðsynlega rasisti sem er á móti Roma-fólki þó ég hafi sannarlega oft fengið það á tilfinninguna að þetta sé viðtekin og útbreidd skoðun í Svíþjóð vegna þeirrar pólítísku rétthugsunar sem er svo ríkjandi.

Í grein í Dagens Nyheter í dag segir Rickard Klerfors, starfsmaður sænskra samstaka sem aðstoða fátækt fólk í Rúmeníu, að góðmennska og velvild Svía kunni í garð fólks í neyð kunni að hjálpa til við að viðhalda vandamálinu: „Ég hef því miður allt of oft séð  hversu hörmulegar afleiðingar þessi vanhugsaða samstaða Svía getur haft. Það er eðlilegt að við viljum hjálpa fólki sem við höfum kynnst fyrir utan matvörubúðirnar okkar - við þekkjum andlit þess og þetta eru einstaklingar sem við erum byrjuð að þekkja. En ef við í einfeldni okkar beinum framlögum okkar og hjáp til þeirra sem eru komnir til Svíþjóðar er hættan sú að velvilji okkar leiði til frekari brottflutnings fólks.“ Klerfors segir svo reynslusögu af tveimur fátækum einstaklingum frá Rúmeníu sem komu til Svíþjóðar til að betla og kynntust nokkrum velviljuðum einstaklingum sem hjálpuðu þeim að byggja sér hús í Svíþjóð með fjárframlögum. Fólkið keypti sér einnig litla rútu, stofnaði fyrirtæki og byrjaði að flytja fólk í „hundraðatali“ úr hverfinu sínu í Rúmeníu til Svíþjóðar. Fjölskylda þeirra tveggja fyrstu sem komu frá Rúmeníu býr í betra húsi í landinu en rekur nú einnig umrætt flutningafyrirtæki. 

Þessi saga gæti allt eins átt við um tvo af ímynduðu íslensku betlurunum í upphafi greinarinnar nema þó að þeir hefðu keypt sér skip en ekki rútu til að flytja Íslendinga til Svíþjóðar eftir að hafa byggt sér hús á Íslandi á grunni sænskrar velvildar. Sagan sýnir líka hvað þetta vandamál er erfitt viðureignar og í alls ekkert svarthvítt í eðli sínu: Klerfors gefur í skyn að það geti jafnvel verið slæmt, eða haft slæm áhrif til lengri tíma, að hjálpa einhverjum of mikið. Slík staðhæfing er truflandi og fer gegn innsæi okkar um það sem við teljum vera gott og æskilegt: Auðvitað er alltaf gott að hjálpa fólki. En Klerfors telur þetta ekki eiga við til lengri tíma litið um aðstoð við fólkið sem betlar í Svíþjóð. Hann segir hins vegar að lausnin á vandamálinu sem brottflutningur fólks frá löndum eins og Rúmeníu liggi í heimalöndum viðkomandi og að þarlend yfirvöld þurfi að leysa það.

Svíar eiga erfitt verk fyrir höndum. Of mikil pólitísk rétthugsun getur verið blindandi og leitt til þess að ekki er litið á sannkölluð vandamál sem vandamál.Á sama tíma og lausnin á vandamálinu liggur í öðrum löndum þá er það hluti af samfélagsvitund Svía að hjálpa þeim sem minna mega sín í hvívetna sem aftur getur haft þau áhrif að koma fátækra Evrópubúa til landsins haldi áfram að aukast jafnvel þó ríkisstjórnir í viðkomandi ríkjum reyni að grípa til aðgerða til að stemma stigu við fólksflóttanum. Þetta er vandstiginn dans: Lausnin á því er ekki að banna betlið með lögum eins og Svíþjóðardemókratarnir hafa boðað en það er heldur ekki að gera ekki neitt.