Sérstakur starfshópur sem skipaður var af forsætisráðherra til að efla traust á stjórnmálum skilaði skýrslu sinni í dag. Í henni er meðal annars mælst til þess að Siðfræðistofnun Háskóla Íslands fái aukið fjármagn og sé tímabundið falið sérstakt ráðgjafahlutverk fyrir stjórnvöld þegar kemur að álitamálum. Mælt er með því að sú breyting verði gerð að Kirkjuráð og Guðfræði- og trúarbragðadeild Háskóla Íslands skipi ekki lengur fulltrúa í stofnunina.

Jón Ólafsson formaður starfshópsinsForsætisráðherra skipaði sérstakan starfshóp til að efla traust á stjórnmálum. Jón Ólafsson er formaður hópsins, en hann skipa meðal ananrs Ragna Árnadóttir, fyrrverandi dómsmálaráðherra.

Starfshópur um eflingu trausts á stjórnmálum og stjórnsýslu var skipaður 5. janúar, en í skýrslu hennar eru lagðar fram 25 tillögur í níu liðum. Flestar tillögurnar þarfnast ekki lagabreytinga, aðeins vilja stjórnvalda til að framkvæma þær.

Jón Ólafsson, prófessor í heimspeki við Háskóla Íslands og stjórn­ar­maður Gagn­sæ­is, var skipaður formaður hópsins, en aðrir meðlimir hópsins voru Ólöf Embla Eyjólfsdóttir, MSt í heimspeki, Páll Þórhallsson, skrifstofustjóri í forsætisráðuneyti, Ragna Árnadóttir, lögfræðingur og fyrrverandi dómsmálaráðherra, og Sigurður Kristinsson, prófessor í heimspeki við Háskólann á Akureyri.

Skýrslan var kynnt í Safnahúsinu í dag, en lesa má skýrsluna hér. 

Vantraust tilkomið vegna efnahagshrunsins

Tilgangur skýrslunnar er ekki að endurheimta glatað traust á stjórnmálum með beinum hætti, heldur að leita að leiðum til þess að „bæta samskipti við almenning í ljósi breyttra viðhorfa og aukins næmis hins almenna borgara gagnvart stjórnmálum og stjórnsýslu.“

Starfshópurinn rekur vantraust á stjórnmálum að miklu leyti til efnahagshrunsins og segir í skýrslunni að tortryggni hafi skapast í garð stjórnmálamanna þegar almenningur taldi stjórnvöld hafa brugðist sér og skilið Ísland eftir berskjaldað frammi fyrir alþjóðlegri fjármálakreppu.

„Vantraust af þessu tagi getur haft afdrifaríkar afleiðingar. Þær geta birst í að stefnumótun ríkisvaldsins nýtur ekki trausts og er jafnvel ekki tekin alvarlega. Það getur líka haft þau áhrif að draga úr virðingu við lög og reglur. Ef sú skoðun er algeng að reglur séu iðulega settar til að þjóna sérhagsmunum, og sú upplifun að umdeildar ákvarðanir séu ólögmætar er viðvarandi hluti af afstöðu borgaranna til ríkisvaldsins, eiga samskipti stjórnvalda og borgaranna undir högg að sækja.“

Gagnsæi og aðgengi upplýsinga

Mikil áhersla er lögð á að auka gagnsæi og tryggja gott aðgengi almennings og fjölmiðla að upplýsingum til að vinna upp traust, en skýrslan telur það hafa verið ábótavant á Íslandi. Málsmeðferðartími er lengri en í nágrannaríkjum okkar og telur nefndin það vinna gegn trausti.

„Ein hlið vantrausts í íslenskum stjórnmálum birtist í algengum kvörtunum fjölmiðla og einstaklinga vegna erfiðleika við að fá upplýsingar sem óskað er eftir frá ráðuneytum og öðrum opinberum stofnunum, Alþingi þar með töldu. Þetta vantraust getur leitt til þess að jafnvel þótt stofnanir veiti á endanum upplýsingar sem óskað er eftir skapast samt grunsemdir um að ekki sé öll sagan sögð og að mikilvægum upplýsingum sé haldið eftir. Það skiptir því miklu máli hvernig upplýsingar eru veittar. Ef þær fást greiðlega og án óútskýrðra tafa er líklegra að viðtakendur treysti þeim og telji sér vel þjónað. Séu þær veittar seint og illa eða með hangandi hendi er hætta á að beiðandinn fyllist tortryggni og efasemdum.“

Stjórnendur geta rofið vítahring vantraustsÍ skýrslunni er þess getið að æðstu stjórnendur landsins gegna lykilhlutverki í að koma landinu úr vítahring vantrausts. Skýrar yfirlýsingar til almennings og starfsmanna um betri upplýsingagjöf geta verið liður í því.

Mynd: Forsætisráðuneytið

Í skýrslunni segir að það sé óumflýjanlegt að umdeildar ákvarðanir séu teknar á Alþingi sem fjallað verður um á óvæginn hátt af almenningi og fjölmiðlum.

„Slíkt er hins vegar ekki uppspretta vantrausts ef gætt er að því að fylgja þeim ramma sem annars vegar tryggir að almenningur hafi aðgang að öllum lykilupplýsingum og hins vegar að starfað sé í anda grundvallarreglna sem gera almenningi kleift að trúa því að hagsmunir hans séu hafðir í fyrirrúmi – og stjórnvöld ráði við verkefni sín.“

Nefndin segir að einn hornsteinn trausts á stjórnvöldum: „birtist í því að almenningur býst ekki við því að þekkingu sem stjórnvöld hafa umfram borgarana sé haldið frá borgurunum eða hún jafnvel misnotuð með þeim hætti sem gerðist í aðdraganda hrunsins.“ Því skapi gjafmildari upplýsingagjöf traust.

Viðbrögð stjórnmálafólks við spurningum almennings og fjölmiðla hafa oft grafið undan trausti almennings að mati starfshópsins. Í skýrslunni er tekið fram að: „Leiðandi einstaklingar í stjórnmálum og stjórnsýslu geta ekki leyft sér að hrökkva í vörn þegar að þeim er sótt og þurfa að hafa í huga að viðbrögð þeirra eru fordæmisgefandi.“

Starfskipti frá hinu opinbera háð biðtíma

Starfshópurinn telur að mikilvægt sé að styrkja hagsmunaskráningu þannig að hún nái til dæmis utan um maka ráðherra og skuldir, og að siðareglur þingmanna, ráðherra, ríkisstarfsmanna og starfsfólks stjórnsýslu séu endurskoðaðar og uppfærðar. Einnig leggur hópurinn til þess að skýrar reglur verði settar um samskipti hagsmunaaðila við embættismenn, ráðherra, og aðstoðarmenn þeirra, meðal annars í gegnum hagsmunaverði (e. „lobbyist“).

„Jafnframt þarf að koma á fót skyldubundinni skráningu yfir hagsmunaverði og aðra sem leitast við að hafa áhrif á stefnumótun og lagasetningu með skipulegum hætti, sem og þá hagsmunaaðila sem þeir starfi fyrir.“

Þannig gagnrýndi Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir, fyrrverandi sjávarútvegsráðherra, til dæmis að lobbýistar völsuðu um ráðuneyti „eins og læknar á stofugangi“, í nýlegu viðtali við Kjarnann. „Það á ekki að vera þannig að hagsmunaðilar í tilteknum atvinnugreinum geti valsað um ráðuneytin eins og þeir séu læknar á stofugangi.“

Ein af róttækari tillögum starfshópsins felst í því að takmarka flutning einstaklinga sem hafa starfað fyrir hið opinbera yfir í einkageirann. Lagt er til að settar verði reglur um lágmarks biðtíma (e. „cooling-off period“) áður en einstaklingar geta tekið að sér hagsmunavörslu eftir að hafa starfað fyrir hið opinbera eða setið á þingi.

„Áhersla er lögð á að þeir láti hagsmunaaðilum einungis í té leyfilegar upplýsingar og misnoti ekki trúnaðarupplýsingar“

„Áhersla er lögð á að þeir láti hagsmunaaðilum einungis í té leyfilegar upplýsingar og misnoti ekki trúnaðarupplýsingar, skýri frá eigin hagsmunum þar sem við á og forðist hagsmunaárekstra. [...] Eðlilegt er að slíkar reglur taki að einhverju marki mið af þeim málaflokkum sem viðkomandi hafði áður á sínu forræði. Eðli málsins samkvæmt þurfa slíkar reglur að ná til sjálfstæðra ráðgjafastarfa jafnt sem launþegastarfa.“

Starfshópurinn leggur einnig til að þetta nái yfir einstaklinga sem hafa verið í lykilstöðum í einkageiranum og hefja störf fyrir hið opinbera. Í Noregi til dæmis gilda lög frá 2015 sem geta bannað einstaklingi til að hefja störf á nýjum vettvangi í allt að sex mánuði, eða tólf ef það starf tengist vettvangi sem hann starfaði áður við fyrir hið opinbera.

Endurskipulagning Siðfræðistofnunar

Í lok skýrslunnar er lagt til þess að stjórnvöld þurfi að móta með skýrari hætti: „þá stefnu sem þau vilja miðla til almennings um hvernig tryggja megi að heilindi ríki í stjórnmálum og stjórnsýslu. Slík stefna er nauðsynlegt skilyrði þess að traust geti ríkt á milli stjórnvalda og almennings.“ Tryggja þarf sterkara eftirlit, eftirfylgni, og ráðgjöf.

„Það má hugsa sér þrjár ólíkar leiðir til þess. Í fyrsta lagi gæti forsætisráðuneytið haft þetta hlutverk og ráðið starfsfólk sem hefur kunnáttu og faglega þekkingu til að veita sérhæfða ráðgjöf um heilindaramma og um siðferðileg álitamál. Ráðuneytið hefur í raun haft þetta hlutverk undanfarin ár, þótt engir starfsmenn hafi sérstaklega verið ráðnir til að sinna því. Í öðru lagi mætti hugsa sér að skipað væri sérstakt ráð eða nefnd – Landsiðaráð – með utanaðkomandi aðilum sem gæti fjallað um og rýnt siðferðileg úrlausnarefni, að beiðni stjórnvalda eða eigin frumkvæði. Í þriðja lagi mætti hugsa sér að utanaðkomandi stofnun sem nýtur trausts og er óháð stjórnsýslunni verði falið að vera stjórnvöldum til ráðgjafar um mótun heilindaramma og um einstök álitamál. Kostnaður fylgir að sjálfsögðu í öllum tilfellum. Ef utanaðkomandi stofnun er falið þetta hlutverk þarf að sjá til þess líka að slíkt starf væri fjármagnað með fullnægjandi hætti.“

Eins og fyrr kom fram leggur hópurinn til að stjórnvöld geri samning við Siðfræðistofnun Háskóla Íslands til þriggja til fimm ára eða lengur til að veita stjórnvöldum ráðgjöf í úrlausn siðferðilegra álitamála, og „efla gagnrýna umræðu um siðferði í stjórnmálum og stjórnsýslu.“

Sérstaklega er lagt til þess að endurskipuleggja Siðfræðistofnun til þess að hún sé í stakk búin til að sinna þessu nýja hlutverki með því að fela Kirkjuráði og Guðfræði- og trúarbragðadeild ekki lengur að taka þátt í að skipa fulltrúa í stofnunina. Eðlilegra væri að mati starfshópsins „að fjögur svið Háskóla Íslands (Hugvísindasvið, Menntavísindasvið, Félagsvísindasvið og Heilbrigðisvísindasvið) skipuðu hvert sinn fulltrúann, en formaður væri skipaður af námsbraut í heimspeki.“

Skipun Siðfræðistofnunnar til að sinna þessu hlutverki er talið mikilvægt af starfshópnum til að styðja nauðsynlega eftirfylgni með tillögum skýrslunnar.

„Það eru margir kostir við að taka þetta hlutverk út úr stjórnsýslunni að minnsta kosti tímabundið á meðan verið er að byggja upp þá starfshætti sem ætlunin er að festa í sessi. Til þess að annast ráðgjöf frá degi til dags, svara fyrirspurnum um álitamál og aðstoða ráðherra og embættismenn við úrlausn mála þar sem siðferðilegar spurningar koma upp væri þó eðlilegt að hafa innri ráðgjafahóp um opinber heilindi (í henni gætu t.d. setið fulltrúi Siðfræðistofnunar og tveir fulltrúar úr stjórnsýslunni). Slíkur ráðgjafahópur, sem nauðsynlegt er að hægt sé að leita til í trúnaði, er mikilvægur liður í því verkefni að auka sjálfsskoðun og framsýni stjórnmálamanna og embættismanna sem þá hefðu gott tækifæri til að ígrunda ákvarðanir og viðbrögð sem orkað geta tvímælis.“