Þar var komið sögunni af Íran að Kýrus stofnandi Persaveldis féll í valinn langt austur í Mið-Asíu árið 530 FT. (Sjá um það hér.) Þá tók sonur hans Kambýses 2. við af honum. Hann vildi auka við dýrð veldisins og árið 525 hélt hann með her gegn Egiftum.
Egiftar höfðu haldið úti einu elsta og helsta menningarríki heimsins í 2.000 ár og lengst af þess tíma jafnframt verið eitt öflugasta herveldi heimsins.
Egiftaland ekki svipur hjá sjón
En í 500 ár hafði Egiftalandi hnignað smátt og smátt. Árið 525 urðu Egiftar því fremur auðveld bráð fyrir hinn metorðagjarna Kambýses sem var ráðinn í að sanna að hann væri ekki minni maður en Kýrus faðir hans.
Þegar hann var svo kominn til Egiftalands frétti hann af því af í suðri væri annað land auðugt og ríkt er nefndist Eþíópía og þá tók hann að ágirnast það. Herferðin til Eþíópíu mistókst hins vegar hrapallega og þótt Kýrus næði stóru flæmi þar sem nú er Súdan, þá varð hann að lokum uppiskroppa með vistir er enn sunnar varð komið og varð að snúa við.
Niðurfelling skatta
Þegar Kambýses kom aftur til Egiftalands frétti hann að Bardía bróðir hans hefði gert uppreisn gegn honum og fjöldi málsmetandi höfðingja gengið til liðs við hann.
Ástæður þess hve margir gengu til liðs við uppreisnarmanninn voru sagðar þær að Kambýses hefði verið alltof duttlungafullur stjórnarherra og auk þess misst tengslin við valdakjarnann heima í Íran vegna fjarveru sinnar í nokkur ár samfleytt eða síðan hann hélt brott til Egiftalands.
Mestu mun þó hafa ráðið að uppreisnarmaðurinn lofaði að innheimta enga skatta í þrjú ár.
Bróðurmorð
Kambýses sá í hendi sér að þetta var einn blekkingarleikur því hann hafði sjálfur látið drepa Bardía á laun, er hann undirbjó ferð sína til Egiftalands, af því hann óttaðist einmitt að litli bróðir reyndi að hrifsa af honum völdin.
Í rauninni var þessi gervi-Bardía prestur einn sem Gaumata hét og var medískur að ætt, ekki Persi. Honum tókst bersýnilega að blekkja furðu marga furðu lengi. Aðrir, sem vissu sannleikann, þorðu ekki að stíga fram því Gaumata sýndi andstæðingum sínum strax mikla hörku.
Athyglisvert er að Gaumata virðist hafa notið mest stuðnings í Medíu, Persíu og Baktríu, sem sé í hinu núverandi Íran, eða þeim austurhluta hins nýja heimsveldis er fætt hafði Persa sjálfa.
Hvað kom fyrir kónginn?
Kambýses lagði af stað heimleiðis til að ganga á hólm við gervi-Bardía en er hann var kominn til Sýrlands dó hann snögglega. Sumar heimildir að hann hafi svipt sig lífi af örvæntingu yfir því hvernig komið væri, aðrar að hann hafi verið myrtur en líklegast er að hann hafi einfaldlega fengið blóðeitrun eftir að hafa sært lítillega á fæti.
Nú tók við óvissutími á æðstu stöðum. Gaumata virtist hafa alla þræði í hendi sér en sjö persneskir aðalsmenn ákváðu að við búið mætti ekki standa. Þeir héldu á fund Gaumata og í kastala einum í Medíu hjuggu þeir hann í spað.
„Endurreisti sannleikann“
Einn þeirra, Daríus að nafni, tók sér síðan tign konungs yfir ríkinu í krafti þess að hann var fjarskyldur frændi Kýrusar hins mikla. Þeir voru báðir af svonefndi Akamenída, en ættin var kennd við forföður sinn Akamenídes nokkurn.
Það var síðla árs 522 sem Daríus lýsti sig konung „með vilja Ahura Mazda“ eins og segir í einni áletrun frá þeim tíma. Það er í raun fyrsta áþreifanlega sönnun þess að trú Zaraþústra var orðin eins konar ríkistrú í Persaveldi. Og Daríus kvaðst hafa „endurreist sannleikann“.
Um upphaf trúarinnar skrifaði ég í gær, sjá hérna.
Skylt er að geta þess að þó Zaraþústra-trúin yrði smátt og smátt æ fyrirferðarmeiri í hugmyndaheimi ríkisins var þó ætíð fullt trúfrelsi við lýði í Persaveldi og nálega aldrei amast neitt við annari trú en Zaraþústra hafði boðað.
Uppreisnir um allt
Daríus þurfti að byrja á því að bæla niður uppreisnir sem brutust út um nálega allt ríki hans. Þrátt fyrir að Persar væru milt yfirvald miðað við sum fyrri (og síðari!) heimsveldi vildu þó margar þjóðir greinilega vera án þeirra.
En það kom ekki til greina. Daríus var í rauninni, líkt og Kýrus, mildur stjórnandi sem lagði sig í rauninni fram um að efla velferð þegna sinna en hann var þó alltaf og ævinlega sannfærður um að ekki kæmi annað til mála en þeir væru undir persneskri stjórn.
Og að Persum væri guðlegur réttur til að ríkja yfir öðrum þjóðum.
Daríus var ekki síðri uppbyggingarmaður en Kýrus. Hann efldi mjög skiptingu ríkisins í fylki þar sem satraparnir, eða fylkisstjórarnir, höfðu heilmikla sjálfstjórn.
Konungsvegurinn
Hann lét samræma og skrásetja lög og skattheimtu í fylkjunum og kom þannig á meiri festu og fyrirsjáanleika í stjórn ríkisins. Til að greiða fyrir viðskiptum og styrkja efnahagslífið innleiddi hann sameiginlega mynt, hinn svonefnda daríus úr gulli og silfri.
Hann skipaði fyrir lagningu vegakerfis sem tengdi hin fjarlægu fylki saman. Frægastur veganna er Konungsvegurinn sem lá frá höfuðborginni Susa til Sardeis vestast í Anatólíu (Tyrklandi), og kom einnig upp kerfi hraðboða sem gerði mögulegt að flytja boð leifturhratt um allt veldið. Póstþjónustan mun hafa verið til fyrirmyndar.
Daríus lét reisa stórfengleg hof og hallir, einkum í Súsa, en líka í nýrri borg er hann hóf að reisa, Persepolis sem skyldi verða andleg og trúarleg miðstöð ríkisins fremur en stjórnsýslumiðstöð.
Útþenslumaður
Daríus reyndist þannig vera mikill skipulagskall og umbótamaður, sem leitaðist við að niðurnjörva völd Persa í öllu veldinu með öflugri stjórnsýslu, skilvirkum lögum, sveigjanlegu efnahagslífi og miklum verklegum framkvæmdum.
Hann verðskuldar ekki síður en Kýrus nafnbótina „hinn mikli“ enda var fljótlega farið að kalla hann það.
En Daríus var líka útþenslumaður og herforingi. Hann sótti inn í Mið-Asíu, þar sem Kýrus hafði verið að velli lagður, og treysti tök Persa langt inn í Indland (aðallega hið núverandi Pakistan).
Hann hugðist líka knésetja hina stoltu riddaraþjóð Skýþa sem bjuggu í Úkraínu og bjuggu yfir auðugum gullnámum auk rómaðrar færni í hestamennsku. Sú innrás heppnaðist ekki sem skyldi en Daríus náði þó norðurströnd Svartahafs Krímskaga, Búlgaríu og Makedóníu.
Heill floti ferst
Daríus virðist ekki endilega hafa haft í huga að ráðast inn á Grikkland sjálft en eftir að nokkrar grískar borgir á Anatólíuströnd Eyjahafs gerðu uppreisn árið 494 gegn yfirráðum Persa og fengu stuðning frá borgríkjunum Eretríu og Aþenu handan hafsins, þá ákvað hann að hann yrði að refsa Grikkjum.
Árið 492 sendi Daríus því flota yfir Eyjahafið en hann fórst í miklu ofviðri undan ströndum Makedóníu.
Tveim árum seinna sendi Persakóngur annan flota og komst hann klakklaust yfir hið fagra en viðsjála Eyjahaf. Daríus stýrði hernum ekki sjálfur heldur beið frétta í Súsa.
Sendiboði hleypur til Spörtu
Fyrst gekk allt eins og í sögu og 30.000 manna her hans lagði Eretríu í rúst einhvern fyrstu dagana september.
Síðan skyldi marserað til Aþenu.
Aþeningar höfðu aðeins 10.000 manna lið og gerðu nú út sendiboða til borgríkisins Spörtu á Pelópsskaga. Spartverjar voru rómuðustu hermenn allra Grikkja. Sendiboðinn, Philippidés að nafni, hljóp með liðsbón Aþeninga 240 kílómetra leið yfir stokka, steina og vegleysur á aðeins tveim sólarhringum.
Þegar hann náði til Spörtu kváðust Spartverjar gjarnan vilja hjálpa en trú þeirra bannaði þeim að senda her af stað fyrr en á fullu tungli og fullt tungl var ekki fyrr en 7. september.
Foringi Grikkja þekkti vel til Persa
Strax daginn eftir myndu þeir leggja af stað. Philippidés hljóp til baka og tjáði Aþeningum þetta og þeir sáu að þeir yrðu einir að glíma við ógnarvald Persa. Spartverski herinn var vel þjálfaður en þungvopnaðir dátarnir yrðu aldrei nógu fljótir norður til Aþenu.
Því yrðu Aþeningar einir að standa gegn ógnarvaldi Persa. Og það gerðu þeir þannig að frægt varð og frægt er enn í dag.
Þann 12. september gengu 10.000 Grikkir fylktu liði gegn 30.000 Persum á sléttu ofan við sjóinn norðaustan Aþenu. Sléttan var kennd var við lítið þorp þar, Maraþon.
Þúsund af hinum tíu þúsund grísku hermönnum komu raunar frá smáborginni Plataeu, skammt frá Aþenu svo því sé nú til haga haldið.
Það var Miltiades nokkur sem leiddi aþenska herinn og þótti sýna mikla herkænsku og hugrekki. Hann þekkti raunar vel til Persa því hann hafði gegnt virðingarembætti fyrir þá í borginni Khersonesos i Þrakíu (Búlgaríu) og barist meira að sega með persneska hernum um tíma. Þekking hans á persneskum hernaðaraðgerðum reyndist lykilatriði.
Gildra Miltiadesar
Miltiades lagði til að ráðist yrði strax á Persa á sléttunni, áður en þeir kæmust til skipa sinna og gætu ógnað Aþenu af sjó, eins og þeir ætluðu sér. Hann skipulagði hersveit Aþeninga þannig að hún var öflugust á vængjunum til hliðanna en veikust í miðjunni — og þegar miðjan gaf eftir og Persar ruddust þar fram, þá lokuðust vængirnir um Persana eins og gildra.
Þeir voru umkringdir hinum þungvopnuðu grísku hoplítum á alla vega.
Þetta var þá óvenjuleg og snjöll aðferð í hernaði og tryggði Aþeningum sigur gegn mun fjölmennari her Persa.
Sagt var að 6.400 Persar hefðu verið brytjaðir niður í svörðinn á Maraþon-sléttunni en aðeins 192 Grikkir látið lífið.
Hið fyrsta Maraþon-hlaup
Hvort sem þær tölur eru réttar eða ekki, þá hafði hið mikla persneska herveldi beðið þarna auðmýkjandi ósigur.
Löngu seinna var sú saga sögð að Miltiades hefði gert út sendiboða til Aþenu að tilkynna um sigurinn og sá hljóp af svo miklu ofurkappi hina 42 kílómetra leið að þegar hann komst til Aþenu og náði að hrópa upp: „Νενικήκαμεν! Við höfum sigrað!“ – þá hneig hann dauður niður.
Sumar heimildir segja að þessi hlaupari hafi líka verið Philippidés.
En hvað sem satt er um það, þá gramdist Daríusi mjög þegar hinir rómuðu hraðboðar hans færðu honum fréttina af orrustunni við Maraþon alla leið til Súsa.
Og hann sór þess eið að þessarar niðurlægingar skyldi hefnt – grimmilega.
Og þegar var farið að safna í nýjan her úr öllum hornum heimsveldisins.
Tíu árum seinna hófst árásin.
Flækjusagan
Saga Írans 5: Kameldýrakarl frá Baktríu, frumlegasti trúarhöfundur sögunnar
Saga Írans 4: Voldugasta Íranskóngi heimsins drekkt í blóði af hirðingjadrottningu
Saga Írans 3: Þegar konungur Írans var messías Gyðinga
Saga Írans 1: Fyrsta ríkið
Þegar Evrópa logaði í milljón ár
Athugasemdir