Mánudagsmorguninn síðasta vöknuðu íbúar í Afríkuríkinu Gabon upp við vondan draum þegar þeir kveiktu á sjónvarpinu. Í stað venjulegrar morgunútsendingar blasti nú við einkennisklæddur hermaður sitjandi við hljóðnema og tveir aðrir stóðu yfir honum vopnaðir vélbyssum. Sá sem sat við hljóðnemann var áhorfendum ókunnur með öllu en hann kynnti sig sem Kelly Ondo Obiang, liðsforingja og yfirmann Föðurlandshreyfingar Varnar- og öryggissveita Gabon. Ekki kunnu áhorfendur deili á þeirri hreyfingu en Obiang var býsna borubrattur þegar hann tilkynnti að herinn hefði nú tekið völdin í landinu af Ali Bongo forseta sem væri ófær um að gegna störfum sínum vegna heilsubrests. Og tími væri til kominn að endurreisa lýðræði í landinu og frelsa Gabon frá stjórnleysi. „Ef þið eruð að borða, hættið því,“ sagði Obiang borginmannlegur. „Ef þið eruð að fá ykkur drykk, hættið því. Ef þið eruð sofandi, vaknið … Rísið upp öll sem eitt og takið völdin á götunum.“

Gabonar, sem voru að snæða morgunverð, hættu vissulega að tyggja og lögðu frá sér kaffibollana til að skyggnast varlega út á götur og stræti. Enginn hafði sig almennilega í að fylgja fyrirmælum liðsforingjans um að stökkva út og taka þátt í valdaráninu. Þegar fólk sá að ekkert virtist á seyði á götunum sneri það sér brátt aftur að morgunverðinum.

Vissulega hafði staða forsetans verið til umræðu í landinu síðustu daga og allir vita að lýðræði í Gabon er í meira lagi brogað. 

Valdaklíkan hirðir olíugróðann

Ali Bongo varð forseti árið 2009. Þá dó faðir hans, Omar Bongo, sem verið hafði forseti í Gabon samfleytt frá 1967 við vægast sagt misjafnan orðstír. Bongo-ættin hafði komið sér svo vel fyrir í landinu að hægðarleikur var fyrir Bongo yngri að tryggja sér sigur í forsetakosningum en aðferðir hans einkenndust þó síst af heiðarleika. Hann hélt síðan þeim sið föður síns að maka sinn krók og stuðningsmanna sinna og ættingja.

Miklar olíulindir eru í Gabon en arðinn af þeim hefur valdaklíkan í kringum Bongo hirt að stærstum hluta. Innviðir eru lélegir og kjör almennings hvergi nærri jafn góð og olíulindirnar ættu að gefa til kynna. Gagnrýni á stjórn Bongos fór vaxandi með hverju árinu og 2016 náði hann mjög naumlega endurkjöri. Ekki fóru kosningar heiðarlega fram frekar en fyrri daginn, Evrópuráðið ályktaði að mannréttindi væru í svo lélegum gír í Gabon að ekki yrði lengur við ráðið og andstæðingur Bongos í forsetakosningunum fór fram á að alþjóðasamfélagið beitti landið refsiaðgerðum svo koma mætti Bongo frá völdum. Í október í fyrra leið Bongo svo út af þar sem hann var á fundi í Ríad í Sádi-Arabíu og var seinna fluttur til lækninga til Túnis. Engum sögum fór af veikindum hans og engar upplýsingar voru gefnar en á gamlársdag sendi gabonska sjónvarpið út áramótaávarp hans. Hann leit ekki vel út, röddin drafaði og hann virtist ekki geta hreyft annan handlegginn. 

Valdaránstilraun bæld niður

ÚtsendinginLiðsforinginn reynir að rífa Gabona frá morgunverðarborðinu.

Andstæðingar Bongos í Gabon fóru nú að hugsa sér til hreyfings. Væri Bongo ófær um að gegna skyldum sínum og gæfist nú færi á að ryðja hinni spilltu stjórn hans frá? Þrátt fyrir að hugleiðingar af þessu tagi væru Gabonum ofarlega í huga frá og með hinu veiklulega ávarpi forsetans þá bar samt ekki á óróa í landinu og valdaránið sem Obiang liðsforingi boðaði 7. janúar kom öllum í opna skjöldu. Og enginn vildi greinilega taka þátt í því. Herhvöt Obiangs um að fólk færi út á götu var ekki sinnt. Gabonar hefðu kannski betur gert það. Aðeins örfáum klukkustundum eftir að hinir grænhúfuðu hermenn voru farnir úr sjónvarpssal barst tilkynning gabonskra yfirvalda um að valdaránstilraun hefði verið bæld niður, tveir menn hefðu verið felldir í bardaga en Obiang liðsforingi væri í haldi. Stjórnkerfið í Gabon myndi halda áfram að mala gull fyrir Bongo-fjölskylduna og stuðningsmenn hennar. Fer svo enn engum sögum af því hvað er í rauninni á seyði í Gabon, hvernig heilsan er hjá Ali Bongo og hvort betri tíð kunni einhvern tíma að renna upp fyrir Gabona. 

De Gaulle bældi niður lýðræðistilraun

Á ýmsu hefur gengið í Gabon gegnum tíðina. Á ofanverðri 19. öld, þegar nýlendukapphlaup stórveldanna í Evrópu stóð sem hæst, þá lögðu Frakkar svæðið undir sig, nánar tiltekið 1885. Það varð hluti af nýlenduflykki Frakka í Mið-Afríku allt til 1960 þegar landið varð sjálfstætt. Fyrsti forsetinn, Léon M’ba, var fljótur að afnema þingræði, tjáningarfrelsi og annað þvíumlíkt sem hafði átt að vera við lýði í hinu nýja ríki.

Herinn tók völdin af M’ba 1964, það var tilkynnt í útvarpinu þá, enda ekki komið sjónvarp nema rétt í höfuðborginni, en þótt valdaránsmenn tilkynntu að þeir ætluðu að koma á raunverulegu lýðræði, þá hafðist almenningur lítt eða ekki að. Charles de Gaulle Frakklandsforseti ákvað að líta framhjá mannréttindabrotum M’bas því hann væri svo dyggur stuðningsmaður Frakka á alþjóðavettvangi og sendi franska hermenn til að koma forsetanum aftur til valda. Gabonski herinn treysti sér ekki til að verjast og þjóðin fylgdist bara með öllu saman í útvarpinu yfir morgunverðarborðinu.

 Trúskipti eftir heimsókn til Gaddafís

Aftur var lýðræðið fótum troðið í Gabon og breyttist ekkert þegar Albert Bongo varaforseti tók við valdataumunum þegar M’ba dó 1967. Undir hans stjórn fór olíuvinnsla mjög vaxandi en þjóðin fékk sem sé lítið af ágóðanum í eigin vasa. Bongo tók hins vegar upp á því að taka íslamstrú eftir heimsókn til Gaddafís Líbíuleiðtoga 1973. Þá tók hann upp arabíska nafnið Omar og 15 ára sonur hans, sem hét því franska nafni Alain, var líka skírður til íslam og heitir síðan Ali. Laust upp úr 1990 höfðu mikil mótmæli gegn gerræðisstjórn Omars Bongos leitt til þess að forsetinn neyddist til að hefja lýðræðisumbætur og draga aðeins úr þjófnaði sínum á þjóðarauðnum, en þær umbætur voru þó bæði litlar og lélegar eins og síðan hefur komið á daginn.

Furðu lítið er vitað um hina fyrstu íbúa á því svæði sem nú heitir Gabon. Ljóst er þó að þeir voru af kyni hinna dularfullu pigmía sem á sínum tíma virðast hafa verið útbreiddir um allt hið gríðarlega víðáttumikla svæði sem stundum er kallað einu nafni „vatnasvæði Kongófljóts“ og nær nú yfir Kamerún, Miðbaugs-Gíneu, Mið-Afríska lýðveldið, Suður-Súdan, Úganda, Rúanda, Búrúndí, hluta Tansaníu, Sambíu, Angóla og svo Kongó-ríkin tvö og Gabon. Fullvaxnir karlmenn af kyni pigmía verða ekki hærri en 150 sentímetrar og konurnar öllu lægri. 

Pigmíar hörfa inn í frumskóginn

Mjög er umdeilt hvers vegna pigmíar eru svona litlir en altént réðu pigmíar ekki við hávaxna innrásarmenn úr norðri sem byrjuðu að sækja inn á svæðið á fyrstu þúsöld fyrir Krist. Þetta voru Bantú-menn sem líklega eru upprunnir í Kamerún eða á þeim slóðum en breiddust á rúmum þúsund árum út um alla Mið-Afríku og alla leið til Suður-Afríku. Pigmíar hopuðu djúpt inn í dimmasta frumskóginn sem í þann tíð var ráðandi á stórum svæðum en Bantú-menn gerðust herrar Gabons.

Pigmíarnir létu svo lítið fyrir sér fara inni í frumskógunum að Evrópumenn sannreyndu ekki tilvist þeirra fyrr en á 19. öld. Sums staðar í Kongó voru þeir að vísu hnepptir í þrældóm af Bantúmönnum og munu enn sæta því hlutskipti alltof víða á afskekktum stöðum.

Þegar nýlendukapphlaup Evrópuríkjanna hófst réttlættu þau gjarnan innrásir sínar og hernám með því að Afríkumenn væru svo frumstæðir að þeim væri fyrir bestu að vera stjórnað af „siðmenntuðum“ Evrópumönnum. Sagan, beittasta vopn jafnt kúgara sem frelsara, var þá miskunnarlaust endurskrifuð til að sýna fram á þetta. Einn hluti þeirrar endurritunar var að sýna fram á að Afríkumenn sunnan Sahara hefðu aldrei getað myndað raunveruleg ríki, þeir hefðu alltaf verið fastir í viðjum einfalds og frumstæðs ættbálkasamfélags. Það hefði komið í veg fyrir alla framþróun og þróaða samfélagsmyndun. 

Öflug ríki í Afríku

Þetta var allt meira og minna lygi eins og flest það sem nýlenduherrarnir héldu fram. Þeir strikuðu út úr sögubókum sínum háþróuð menningarríki eins og Aksumríkið í Eþíópíu sem stóð í 800 ár fram undir árið 1000 eftir Krist, Ganaríkið sem stóð enn lengur í Vestur-Afríku, eða fram á 13. öld, hið mikla og auðuga Malí sem náði á 14. öld yfir jafn mikið flæmi og Spánn, Frakkland og Þýskaland samanlagt og kóngurinn Mansa Músa var kannski ríkasti maður sögunnar áður en hann spandéraði góðum hluta auðs síns í brjálæðislega pílagrímsferð til Mekka.

En það voru ekki aðeins langlíf og auðug afrísk ríki í Vestur- og Austur-Afríku, heldur líka í Mið- og Suður-Afríku. Um 1400 reis til dæmis mikið ríki sem kallaðist Kongó og náði yfir svæði sem nú tilheyrir (Vestur-)Kongó og hluta alþýðulýðveldisins Kongó. Þetta varð öflugt og býsna háþróað ríki sem átti í margvíslegum samskiptum við Evrópumenn, einkum Portúgali, eftir að siglingar þeirra hófust meðfram Afríkuströndum.

Eftir að ásókn Evrópumanna varð strangari þegar komið var fram á 19. öld hnignaði Kongó-ríkinu og þar kom að Evrópumenn útrýmdu því bæði í raunveruleikanum en líka í sögubókunum þar sem stóð ekkert eftir nema frumstætt samfélag naktra bablandi þorpsbúa sem hugsuðu um lítt annað en syngja og dansa, milli þess sem þeir ástunduðu mannát og allra villimennsku. Síðustu leifar Kongó-ríkis hurfu í raun við hina alræmdu Berlínarráðstefnu 1884–85 þegar stórveldi Evrópu skiptu á milli sín þeim hlutum Afríku sem þau voru ekki þegar búin að hernema og kúga.

 Járnvinnsla og bátasmíði

En Kongó-ríkið var ekki eina Afríkuríkið undir stjórn heimamanna við upphaf nútíma. Annað ríki var í Gabon og var komið á laggirnar um 1700. Ríkið er nefnt Orungu eftir samnefndum Bantú-ættbálki sem sótt hafði inn á svæðið kringum Lopez-höfða undanfarna áratugi, sennilega úr suðri. Með því að tryggja sér yfirráð yfir verslun við Evrópumenn – fyrst og fremst Hollendinga og Portúgali – tókst Orungu-mönnum að treysta sig í sessi á öllu svæðinu sem brátt var farið að nefna Gabon. Orðið mun vera runnið frá portúgalska orðinu gabão. Það þýðir kufl eða skikkja og nafnið ku eiga rót að rekja til þess að tiltekið svæði upp af árósum Komo-fljóts þótti minna á kufl að lögun.

Fyrstur kóngur Orungu-manna var Reto Ndonge og undir hans stjórn varð ríkið heilmikið veldi við Gíneuflóann. Hafin var járnvinnsla í landinu, þar var lögð stund á bátasmíði, hunangsframleiðslu í stórum stíl og er þá ótalin helsta og dýrmætasta útflutningsvaran sem var fílabein. Þegar leið á 18. öldina hófu Orungu-menn einnig að taka þátt í þrælaverslun vestur um haf til Ameríku.  

Skuldarar, hórdómsfólk og galdramenn hnepptir í þrældóm

Þeir sem reynt hafa að bera í bætifláka fyrir Evrópu- og Ameríkuríki fyrir þrælaverslunina hafa gjarnan bent á að höfðingjar og ríki Afríkumanna sjálfra hafi tekið fullan þátt í þrælaversluninni með því að handsama fólk og selja í þrældóm. Þrælahald hafi verið eðlilegur þáttur í samfélagi flestra Afríkumanna. Nokkuð er til í því þótt ekki geri það hlut Evrópumanna skárri. Þar að auki má auðveldlega leiða líkur að því að eftirsókn Evrópu- og Ameríkumanna eftir afrískum þrælum hafi viðhaldið bæði umfangi og hörku þrælakaupskaparins í Afríku.

Sú var áreiðanlega raunin í Gabon, það var ekki síst þrýstingur frá Evrópumönnum sem olli því að Orungu-kóngar fóru að handsama og selja fólk. Skuldarar, glæpamenn, hórdómsfólk, svikahrappar og galdramenn voru unnvörpum fluttir hlekkjaðir um borð í skip til Ameríku. Þrátt fyrir mikil samskipti við evrópska kaupmenn voru Orungu-menn frægir fyrir að streitast lengi gegn trúboði og kristindómi. Það var ekki fyrr en langt var liðið á 19. öld sem þeir gerðust kristnir og það var meira í orði en á borði. Enn í dag er kristindómur landsmanna mjög blandaður fornum trúarbrögðum landsmanna. Aðeins um sex prósent landsmanna deila íslamstrú Bongo-feðga en eigi að síður tilheyrir Gabon alþjóðasamtökum íslamskra ríkja vegna trúskipta Bongo-ættarinnar 1973. 

Lítilsmegandi án þrælaverslunar

Svo fór fyrir Orungu-kóngum að þeir heilluðust svo af gróða þeim sem hafa mátti af þrælaversluninni að aðrir atvinnuvegir voru látnir sitja á hakanum og visnuðu hver af öðrum. Minnir það óneitanlega á hvernig olíuvinnslan er nú orðin allt í öllu í Gabon en aðeins efsta valdastéttin nýtur góðs af.

Þegar Evrópumenn sneru loks við blaðinu og bönnuðu þrælaverslun laust fyrir miðja 19. öld skipuðu þeir Orungu-kóngum að gera slíkt hið sama. Orungu-menn reyndu að þráast við og færðu þrælaverslunina frá sjónum og inn í landið, þar sem evrópsk augu sáu ekki til en þessi tilraun var dauðadæmd. Þegar kóngar Orungu-manna höfðu ekki lengur þrælagróðann að styðjast við voru þeir berstrípaðir og lítils megnugir. Frakkar voru nú orðnir áhrifamestir á svæðinu og þeir settu loks af síðasta Orungu-kónginn sem Ntchènguè hét. Vegna óstjórnar undanfarið streittust Gabonar ekki á móti og hefðu heldur komist langt, því nú voru Evrópuveldin komin langt fram úr þeim afrísku í tækni og hernaði. Eins og fyrr segir gerðu svo Frakkar konungdæmið og nágrenni að nýlendu sinni undir nafninu Gabon.