Nú þegar Donald Trump Bandaríkjaforseti er farinn að heimta hersýningar á Pennsylvania Avenue og farinn að kalla þá sem ekki klappa fyrir honum „landráðamenn“ þá er augljóst að ástandið í Bandaríkjunum er hætt að vera fyndið. Sér í lagi vegna þess að þótt forsetinn njóti greinilega ekki meirihlutastuðnings bandarísku þjóðarinnar, þá er nógu stór hluti hennar ánægður með þau ósköp sem honum fylgja til að hann mun líklega hanga í embætti næstu þrjú árin. Og á þeim tíma getur hann gert ótrúlegan skaða, ekki síst með því að grafa undan þeim lýðræðislegu stofnunum og þeim lýðræðislega hugsunarhætti sem við héldum að væri orðinn svo traustur á Vesturlöndum að honum yrði aldrei haggað.
Trump hefur sýnt okkur fram á að sú er ekki raunin. Vofa ólýðræðis er enn á kreiki, það er að segja vofa fasisma. Fyrir utan alla flónsku Trumps og dónaskap og yfirgang, þá býr hann greinilega ekki yfir lýðræðislegri hugsun. Hann er greinilega einræðisherra í þankagangi og mundi glaður taka sér einræðisvöld í Bandaríkjunum ef á því væri kostur.
Lýðræðisríki deyja
Og svei mér þá ef ástandið stefnir ekki bara í þá átt, þó skelfilegt sé frá að segja. Af einhverjum óskiljanlegum ástæðum virðist fólk nú hallara undir stjórnlynda grodda en verið hefur um langt skeið. Ný bók eftir tvo bandaríska Harvard-prófessora hefur vakið athygli á þessari þróun en hún heitir Hvernig lýðræðisríki deyja, eða How Democracies Die og höfundarnir eru Steven Levitsky og Daniel Ziblatt.
Það hefði þótt tíðindum sæta fyrir 20–25 árum að bók með slíkum titli væri efst á sölulistum fræði- og samfélagsbóka, en um þær mundir töldu menn helst að mannkynssögunni væri meira og minna lokið, því eftir hrun kommúnismans myndi allt fram streyma endalaust og átakalaust að mestu. En það er nú sumsé eitthvað annað. Þeir Levitsky og Ziblatt fjalla að vonum mikið um Trump og það sem hann hefur vafstrað síðan hann varð forseti en þeir vekja líka athygli á því að Trump er ekki orsök, heldur afleiðing. Trump náði kjöri vegna þess að andrúmsloftið var orðið þannig í Bandaríkjunum að tæpur helmingur kjósenda gat hugsað sér að kjósa mann sem til skamms tíma hefði verið blásinn út af sviði stjórnmálanna og hlegið að honum.
Áhrif á dómstólana
En þessu til stuðnings vekja þeir athygli á því sem gerðist þegar Anthony Scalia, hæstaréttardómari í Bandaríkjunum, dó fyrir tveimur árum, eða í febrúar 2016. Þar vestra þykir skipta gífurlegu máli fyrir pólitíkina hvernig valdahlutföll milli íhaldsmanna og frjálslyndra eru í Hæstarétti og Scalia hafði verið máttarstólpi íhaldsins (Repúblikana). Þar höfðu hlutföllin verið 5-4 íhaldinu í vil. Nú leit út fyrir að nýr dómari sem Barack Obama forseti myndi skipa gæti snúið taflinu við svo frjálslyndir hefðu yfirhöndina í réttinum. Obama tilnefndi Merrick Garland, frjálslyndan miðjumann sem hafði afar gott orð á sér og ljóst var að Repúblikanar á Bandaríkjaþingi myndu eiga mjög erfitt með að greiða atkvæði gegn honum.
En þá gripu þeir til þess ráðs að neita einfaldlega að taka tilnefninguna fyrir. Í rúmt ár var sæti Scalia í réttinum autt. Þetta athæfi þeirra lýsti fullkominni fyrirlitningu á lýðræðislegum framgangsmáta og lýðræðishefðum vestra en var ekki beinlínis bannað, og því komust þeir upp með þetta. Þeir Levitsky og Ziblatt benda á að þarna hafi Repúblikanar vegið mjög illilega að bandarísku lýðræði þegar þeir tóku skammtíma flokkshagsmuni sína fram yfir lýðræðislega stjórnsýslu. Virðing Repúblikana fyrir lýðræðislegum hefðum og hugsunarhætti var einfaldlega ekki meiri en þetta.
Andrúmsloft fasisma skapað
Ahugið að þessi svívirðing við lýðræðið gerðist löngu áður en Trump var kosinn forseti. Á þeim tíma sem leiðtogar Repúblikana á þingi ákváðu að svínbeygja þannig lýðræði í landinu, þá voru þeir nánast allir sem einn harðir andstæðingar Trumps. Það andrúmsloft sem þeir áttu þátt í að skapa, meðal annars með framferði sínu í kringum mál, það gerði Trump hins vegar kleift að ná kjöri – því kjósendur hlutu að álykta að úr því þjóðkjörnir leiðtogar á þingi báru ekki meiri virðingu fyrir lýðræðinu en þetta, þá gætu þeir eins kosið ofstopamann í forsetastól (þótt þeir hafi vafalaust ekki orðað það nákvæmlega svona í huga sér).
„Þetta dæmi sýnir hve gríðarlega mikilvægt er að sýna lýðræðinu ævinlega fulla virðingu“
Þetta dæmi sýnir hve gríðarlega mikilvægt er að sýna lýðræðinu ævinlega fulla virðingu, bæði bókstaf þess og hefðum sem skapast hafa kringum það. Ég held að við Íslendingar séum ekki að fara að kjósa okkar eigin Trump til valda alveg á næstunni. En við skulum samt gæta að okkur. Við höfum nefnilega fyrir augunum mál sem er á sinn hátt alveg jafn alvarleg atlaga að lýðræðislegum hugsunarhætti á Íslandi og afdrif Merricks Garlands voru í Bandaríkjunum.
Og eiginlega alvarlegra.
Þjóðaratkvæðagreiðsla hunsuð
Haustið 2012 fór hér fram þjóðaratkvæðagreiðsla um nýja stjórnarskrá lýðveldisins, hvorki meira né minna. Tveir þriðju kjósenda samþykktu að stjórnarskrár stjórnlagaráðs yrði grundvöllur að nýrri stjórnarskrá lýðveldisins. Orðalagið um „grundvöll“ fól í sér að eitthvað mátti betrumbæta eða laga, ef þörf væri talin á, en það fór samt ekki milli mála að þetta var plaggið sem átti að nota. En viti menn. Af því auðlindaákvæði plaggsins hentuðu ekki þeim sem stýrðu Sjálfstæðisflokknum og Framsóknarflokknum var hafið nánast villimannlegt málþóf gegn málinu á Alþingi – og einhvern tíma ætla ég að rifja upp hverjir tóku þátt í því. Þið vitið hver þið eruð!
Raunar brugðust margir lýðræðinu í því máli og stjórnarskránni var stungið oní skúffu. Hvort sem við teljum þetta plagg alfullkomið eða ekki, þá lýsir það slíku virðingarleysi fyrir lýðræði á Íslandi að virða að vettugi heila þjóðaratkvæðagreiðslu að ef við gætum okkar ekki, þá gæti það endað með því að verða ein jarðsprengjan sem grefur undan íslensku lýðræði í bæði bráð og lengd. Því menn munu alltaf geta sagt ef atkvæðagreiðsla gengur þeim í mót: „Það hentar mér ekki að virða þetta. Ég get eins stungið þessu oní sömu skúffuna og þar sem nýja stjórnarskráin er.“
Nú hefur ríkisstjórn Katrínar Jakobsdóttur skipað starfshóp til að byrja á stjórnarskrármálinu upp á nýtt, að vísu „með hliðsjón af“ starfi stjórnlagaráðs en það er þó bara yfirskin yfir að nú ætlar valdastéttin að semja sitt eigið nýja plagg á næstu átta árum. Á dauða mínum átti ég von en ekki því.
Athugasemdir