Enn virðast litlar líkur á að samið verði um frið í Úkraínustríðinu á næstunni. Innrásarher Rússa situr sem fastast í landinu, bæði í Donbass-héraðinu í austurhluta Úkraínu, á Krímskaga og víðar og virðist heldur hafa sótt í sig veðrið að undanförnu, eftir að vonir Úkraínumanna um góðan árangur gagnsóknar á síðasta ári brugðust algerlega.

Athyglin beinist stundum að þeim einu raunverulegu friðarviðræðum sem farið hafa fram í stríðinu en þær voru í gangi á fyrstu vikum þess og á tímabili leit jafnvel út fyrir að þær kynnu að skila árangri.

Svo fór þó ekki og stuðningsmenn Rússa hafa gjarnan kennt því um að vestrænir bandamenn Úkraínumanna hafi stoppað þá í að skrifa undir hagstæðan friðarsamning af einskærri andúð vesturveldanna í garð Rússa. Boris Johnson forsætisráðherra Breta er þá gjarnan nefndur til sögunnar.

Bandaríska blaðið The New York Times (hér eftir NYT) birti í gær langa grein það segir frá þessum friðarviðræðum og út á hvað þær gengu. Óhætt er að segja að niðurstaða blaðsins er ekki fyllilega í samræmi við fyrrnefnda útgáfu stuðningsmanna Rússa og ferð Johnsons til Kyiv kemur hvergi við sögu.

Allt borið undir „the Boss“

Lesa má út úr grein NYT að Pútin Rússaforseti sjálfur hefur fjarstýrt rússnesku samningamönnunum enda kölluðu þeir hann „the boss“ (eins og það er orðað í enskri þýðingu). Jafn auðsætt er að „stjórinn“ lagði mikið kapp á það — framan af — að gengið yrði frá samningunum hið allra fyrsta.

Lesa má bæði leynt og ljóst úr þeim upplýsingum sem bandaríska blaðið birtir að ástæðan fyrir því hve Pútin lá mikið á hafi verið sú að æ harðari mótspyrna Úkraínumanna á vígvöllunum hafi komið honum í opna skjöldu. Honum hafi því þótt brýnt að ná sem allra mestu af markmiðum sínum áður en Úkraínumönnum yxi enn fiskur um hrygg.

Sem og að sjálftraust þeirra ykist svo að þeir teldu sig ekki þurfa að ganga að ströngustu skilmálum Rússa. 

Samninganefndir hittast í Belarús

Tekið skal fram að í eftirfarandi samantekt er eingöngu stuðst við frásögn NYT, enda hefur ekki gefist tóm til að afla viðbragða við henni eða leggja á hana sjálfstætt mat.

Frásögn blaðsins er að finna hér og þar er til dæmis að finna myndir af margvíslegum skjölum sem við sögu koma.

Þann 28. febrúar hittust samninganefndir Úkraínu og Rússlands í Belarús.

Þá voru aðeins fjórir dagar síðan innrás Rússa hófst og þótt bjartsýnustu vonir þeirra um allsherjar hrun Úkraínu á örfáum sólarhringum hefðu ekki ræst — og Zelensky forseti Úkraínu bæri sig vel eftir að hafa neitað að leggja á flótta — þá varð enn ekki betur séð en Rússar hefðu bæði tögl og hagldir og væru á góðri leið með að leggja Kyiv undir sig.

Á þessum fyrsta fundi gerðist fátt en viðræðum var haldið áfram um fjarfundarbúnað næstu daga og þá kom á daginn að Úkraínumenn virtust tilbúnir til að leggja á hilluna NATO-umsókn sína og lýsa sig hlutlaust ríki til frambúðar.

Um það snerist ein helsta krafa Pútins.

Vildu fá tryggingar gegn því að falla frá NATO-umsókn

Úkraínumenn vildu þó að sjálfsögðu fá einhverjar tryggingar fyrir öryggi sínu ef þeir létu þetta mikilvæga atriði eftir Rússum. 

Samkvæmt viðræðupunktum sem Úkraínumenn sendu vestrænum bandamönnum sínum 17. mars höfðu þeir gert þá kröfu til Rússa að hópur ríkja yrði fenginn til að ábyrgjast hlutleysi og öryggi Úkraínu með því að þau kæmu landinu til varnar ef á það yrði ráðist í framtíðinni. Miðað yrði við alþjóðlega viðurkennd landamæri Úkraínu.

Rússar kröfðust þess hins vegar um þetta leyti að Úkraínumenn afsöluðu sér öllum austurhéruðum Donbass-svæðisins og viðurkenndu formlega yfirráð Rússlands yfir Krímskaga. Úkraínumenn og bandamenn skyldu leggja af allar efnahagslegar refsiaðgerðir gegn Rússlandi.

Strangar hömlur á vopnaeign Úkraínu

Þá yrðu settar afar strangar hömlur á hvað Úkraínumönnum væri heimilt að eiga af vopnum og hvers kyns vopnabúnaði.

Úkraínumenn munu hafa verið til viðræðu um slíkar hömlur en vildu þó fá að eiga mun meira af vopnum en Rússum þóknaðist.

Vestrænum sérfræðingum þótti sem kröfur Rússa jafngiltu í raun einhliða afvopnun Úkraínumanna. Með tilliti til þess að Úkraínumönnum gekk nú æ betur að hafa hemil á sókn Rússa og þeir voru jafnvel farnir að snúa vörn í sókn sums staðar, sér í lagi við Kyiv, þá fannst ýmsum bandamönnum Úkraínumanna að kröfur Rússa væru nú alltof strangar. 

Fundurinn í Istanbúl

Pólverjar óttuðust til dæmis mjög að Frakkar og Þjóðverjar myndu knýja Úkraínumenn til að fallast á skilmála Rússa og á NATO-fundi í Brussel 24. mars spurði Andrzej Duda forseti Póllands stallsystkin sín hvort þau gætu sjálf hugsað sér að samþykkja skilmála eins og þá sem Rússar vildu að Úkraínumenn féllust á.

Enginn NATO-leiðtoganna gat hugsað sér það.

Þann 29. mars hittust samninganefndir Rússa og Úkraínumanna í Istanbúl í Tyrklandi. Þá var orðið endanlega ljóst að hernaðarleg markmið Rússa um skjótan sigur á vígvöllunum myndu ekki nást og ýmsir þóttust sjá merki þess að Pútin væri reiðubúinn að gefa eftir af ýtrustu kröfum sínum.

Hins vegar fögnuðu Rússar greinilega tilboði Úkraínumanna að lýsa land sitt hlutlaust og ganga ekki í NATO.

Í Istanbúl lögðu sendimenn Zelenskys fram hugmyndir sínar í tveggja blaðsíðna skjali sem ekki var birt opinberlega.

Úkraínumenn tilbúnir að falla frá yfirráðum yfir Krím

Samkvæmt NYT voru Úkraínumenn tilbúnir til að falla frá eindregnum kröfum sínum um endurheimt Krímskaga en gert yrði samkomulag um að á næstu 10-15 árum yrði gert út um stöðu skagans í viðræðum Rússa og Úkraínumanna. Á þeim tíma lofuðu Úkraínumenn að gera ekki tilraun til að ná skaganum með vopnavaldi.

Þessi hálfi annar áratugur yrði einnig notaður til að skera úr um hve miklu úkraínsku landsvæði Rússar gætu haldið og hver yrði þá formleg staða þess.

Mikilvægasta grein tillagna Úkraínumanna var sú fimmta. Þar var kveðið á um, í samræmi við fyrri hugmyndir Kyiv-stjórnarinnar, að ákveðin öflug ríki yrðu fengin saman í hóp sem ætti síðan að bera ábyrgð á öryggi Úkraínu.

Tillaga Úkraínumanna var svohljóðandi í enskri þýðingu:

„The Guarantor States and Ukraine agree that in the event of aggression, any armed attack on Ukraine or any military operation against Ukraine, each of the Guarantor States, after urgent and immediate consultations between them … will provide … assistance to Ukraine, as a permanently neutral state under attack…“

Nýtt ákvæði númer 5?

Þetta þýðir:

„Ábyrgðarríkin og Úkraína samþykkja að verði Úkraína fyrir árás, vopnaðri innrás eða hernaðaraðgerð af hvaða tagi sem er, muni sérhvert ábyrgðarríkjanna, eftir tafarlausar og skjótar viðræður sín á milli ... veita aðstoð Úkraínu, sem hlutlausu ríki til frambúðar sem sætir árás ...“

Úkraínumenn nefndu til sögunnar sem hugsanleg ábyrgðarríki Bretland, Kína, Rússland, Bandaríkin, Frakkland, Tyrkland, Þýskaland, Kanada, Ítalíu, Pólland og Ísrael.

Í ákvæðinu fólst að sjálfsögðu að þessi ríki lýstu sig reiðubúin til að koma Úkraínu til varnar hernaðarlega ef á landið yrði ráðist. 

Það var engin tilviljun að Úkraínumenn höguðu svo málum að þessi tillaga þeirra var númer 5 í skjali þeirra — það var augljós og auðsæ tilvísun til hinnar frægu 5. greinar í stofnskrá Atlantshafsbandalagsins NATO þar sem kveðið er á um, í reynd, að árás á eitt aðildarríki sé árás á þau öll.

Stríðsglæpir í Bútsja

Úkraínumenn fengju kannski ekki að ganga í NATO og njóta þannig verndar 5. greinar bandalagsins, en í staðinn kæmu þeir í raun sér upp sínu eigin óformlega varnarbandalagi með sinni eigin 5. grein.

Þetta var nú það sem gerðist í Istanbúl.

Rússar féllust ekki umyrðalaust á skilmála Úkraínu en viðræðum var þó haldið áfram næstu tvær vikurnar gegnum fjarfundarbúnað. Á þeim vikum styrktist staða Úkraínu sífellt á vígvellinum, Rússar hörfuðu endanlega frá Kyiv en skildu eftir sig í nágrannabænum Bútja og víðar ummerki um viðbjóðsleg hryðjuverk og stríðsglæpi.

Mjög margir Úkraínumenn styrktust í þeirri sannfæringu að það væri ekki með nokkru móti réttlætanlegt að semja við árásaraðila sem hefðu hagað sér með þeim hætti sem Rússar hefðu gert.

Zelensky forseti vildi þó enn ekki útiloka samninga og sagði eftir heimsókn til Bútja þann 5. apríl að viðræður myndu halda áfram.

Voru Rússar að teygja tímann?

Og viðræður héldu vissulega áfram með milligöngu auðmannsins Romans Abramovich vinar Pútins en urðu þó smátt og smátt stopulli. Úkraínumenn fór að gruna að Pútin væri nú ekki lengur alvara, heldur væri hann er hér væri komið fyrst og fremst að reyna að teygja tímann meðan hersveitir hans sleiktu sár sín eftir hrakfarir við Kyiv og víðar.

Þann 15. apríl gengu Rússar frá nýjum skilmálum af sinni hálfu og lögðu fyrir Úkraínumenn á 17 blaðsíðum.

Þar var haldið fast við að Úkraína mætti ekki ganga í NATO en hins vegar var ekki lengur amast við að landið gengi í Evrópusambandið. Það var í sjálfu sér eftirgjöf af hálfu Rússa sem höfðu barist gegn ESB-aðild Úkraínu af næstum jafn miklum krafti og þau höfðu amast við NATO-aðild nágranna sinna.

Yfirráðin yfir Krím látin liggja milli hluta

Ýmsar strangar takmarkanir skyldi leggja á herbúnað Úkraínumanna. Þeir yrðu til dæmis að draga herlið sitt til baka af sínum eigin landsvæðum sem næst væru Donbass-svæðunum. Aðrir skilmálar kváðu á um að eldflaugar Úkraínumanna mættu ekki ná alla leið til Krímskaga.

Rússar vildu að sjálfsögðu enn halda yfirráðum sínum yfir Krím en gerðu reyndar ekki lengur þá kröfu að Úkraínumenn viðurkenndu formlega yfirráð þeirra, heldur yrðu yfirráðin yfir Krím einfaldlega látin liggja milli hluta þar til síðar.

Mikilvægasta breyting Rússa frá tillögum Úkraínumanna fólst hins vegar í grein 5.

Þar skyldi vissulega kveðið á um að fimm ríki — Bandaríkin, Kína, Rússland, Bretland og Frakkland — ábyrgðust landamæri Úkraínu og mættu snúast til varnar ef að Úkraínumönnum yrði ráðist.

Rússar vildu hins vegar setja það skilyrði fyrir að þessi ríki verðu Úkraínu fyrir árás að þau væru ÖLL sammála um þær aðgerðir.

Áttu Rússar að ná vald til að banna öðrum að koma Úkraínu til varnar?

Þar eð Úkraínumenn höfðu vitaskuld ekki ástæðu til að óttast innrás frá neinu ríki nema Rússlandi, þá fól þetta nýja skilyrði í sér að árásarríkið hefði þar með vald til að banna hinum stórveldunum að snúast Úkraínumönnum til varnar.

Þetta var orðað svona í tillögu Rússa:

„Ábyrgðarríkin og Úkraína eru sammála um að verði Úkraína fyrir vopnaðri árás, þá mun sérhvert ábyrgðarríkjanna ... á grundvelli ákvörðunar, sem tekin skal af öllum ábyrgðarríkjunum, sjá ... Úkraínu, sem hlutlausu ríki til frambúðar, fyrir aðstoð ...“

Samkvæmt heimildarmönnum NYT sögðust úkraínsku samningamennirnir ekki geta haldið viðræðum áfram á þessum grunni. 

Og síðan hafa Rússar og Úkraínumenn ekki talast við augliti til auglitis.

***

Grein þessi birtist 16. júní 2024. Það er svo seinni tíma viðbót að þeirri túlkun á friðarviðræðunum sem birtist í samantekt NYT og byggð er á skjölunum, sem vitnað er til, hefur ekki verið mótmælt af neinum hlutaðeigandi.