Rússar virðast nú vera að hefja sókn í átt að úkraínsku borginni Kharkiv. Ef þar brýst út allsherjar orrusta er það sannarlega ekki í fyrsta sinn sem barist er í eða við Kharkiv síðustu öldina. Það verður þá sjöunda orrustan um þessa merkilegu borg.

Kharkiv er næst fjölmennasta borg Úkraínu með tæpa eina og hálfa milljón íbúa. Það hefði því í sjálfu sér mikið gildi fyrir Rússa að ná borginni, en að auki hefur hún mikið „strategískt gildi“ sem er kannski ekki augljóst þar sem hún virðist standa bara á tiltölulega tíðindalítilli sléttu.

Að vissu leyti má hins vegar líta á hana sem lykil að hinu mikla iðnaðarhéraði Úkraínu, Donbas sem er töluvert í austur- eða suðausturátt. Þar eru margar borgir og bæir sem eru afar eftirsóknarverðar fyrir innrásarheri en einmitt þéttleiki byggðarinnar — þar sem eru borgir eins og Donetsk — veldur því að innrásarherir eiga frekar óhægt um vik; það er víða hægt að verjast.

Með því að ná Kharkiv má hins vegar annaðhvort stefna inn á Donbas-svæðið úr norðvestri eða hreinlega fara framhjá Donbas og leitast við að umkringja svæðið og knýja verjendur þar til uppgjafar.

Í síðari heimsstyrjöldinni var fjórum sinnum barist um borgina.

Þegar innrás Þjóðverja í Sovétríkin hófst seint í júní 1941 var Kharkiv sjálf raunar mjög mikilvæg iðnaðarborg, þótt hún standi utan hins eiginlega Donbas-svæðis. Þar var til dæmis ein mikilvægasta skriðdrekaverksmiðja Rauða hersins. Strax og Sovétmenn áttuðu sig á að þeir myndu í bili að minnsta kosti tapa miklum landsvæðum hófust þeir handa að taka niður allar verksmiðjur sínar sem hætta var á að Þjóðverjar gætu náð og flytja þær langt austur til Úralfjalla.

Rússar höfðu náð stórum hluta Donbas-héraðs 2014 með hjálp leppa sinna í Úkraínuen í febrúar 2022 hugðust þeir ljúka hernámi héraðsins. Til þess vildu þeir slá hring um héraðið með því að hernema bæði Kharkiv og Mariupol. Þeir náðu seinni borginni en ekki þeirri fyrri. Borgin Volgograd sem hér sést austur við Volgu er hin gamla Stalíngrad.

Þar á meðal var unnið hörðum höndum að því að taka niður allar verksmiðjur í Kharkiv. Þýsku hersveitirnar höfðu svo mikið að gera fyrstu mánuðina að það var ekki fyrr en töluvert var komið fram á haust að þær voru mættar að útjaðri borgarinnar.

Fyrsta orrustan um Kharkiv 1941

Hersveitir úr 6. hernum þýska, þá undir stjórn hins illræmda Walters von Reichenaus hershöfðingja, réðust að borginni 20. október og unnu hana eftir nokkurra daga bardaga. Þar eð Sovétmönnum hafði þá tekist að flytja burt flestar verksmiðjur og voru á undanhaldi á öðrum vígstöðvum þær vikurnar, þá lögðu þeir ekki mikla áherslu á að halda Kharkiv í þetta sinn og hörfuðu fljótlega undan Þjóðverjum. Manntjón í þessari orrustu var því fremur lítið.

Eftir að hafa náð Kharkiv beindu Þjóðverjar svo spjótum sínum að Donbas og náðu svæðinu tiltölulega greiðlega. Þeir hófust svo handa um að drepa Gyðinga í Kharkiv, sem voru margir, og síðan alla þá sem þeir grunuðu um andspyrnu við sig.

Þar á meðal fóru þeir fljótlega að drepa úkraínska þjóðernissinna í hrönnum, svo það sé nú sagt. Sumir þjóðernissinnar höfðu alið með sér vonir um að Þjóðverjar myndu hjálpa þeim til sjálfstæðis undan Rússum en vöknuðu brátt upp við vondan draum um að sú var aldeilis ekki ætlan Hitlers og kóna hans.

Önnur orrustan um Kharkiv 1942

Veturinn 1941-1942 gerðist margt. Þjóðverjum mistókst illilega það ætlunarverk sitt að slá Rauða herinn með einu ógurlegu höggi 1941. Um miðjan desember stöðvaðist sókn þýska hersins í útjaðri Moskvu og Rauði herinn sneri vörn í sókn um stund. Er kom fram á 1942 voru báðir herirnar örmagna og hlé varð á bardögum um stund.

En rétt eins og Hitler hafði vanmetið Rauða herinn mjög illa þegar hann fyrirskipaði Barbarossa-innrásina 1941, þá vanmat Stalín nú þýska herinn álíka illa. Hann var sannfærður um að Þjóðverjar hefðu ekki mikið meira þrek til bardaga og því væri ráð að blása þegar til sóknar.

Og Stalín ákvað sjálfur að ráðast til atlögu við Kharkiv, ekki fyrst og fremst til að ná borginni, heldur til að rjúfa samband hennar við Donbas — sem og, reyndar, til að trufla þau áform Hitlers um nýja sókn til Moskvu sem Stalín var ranglega sannfærður um að væru í pípunum.

Hershöfðingjar Stalín, þar á meðal Georgi Zhukov, vöruðu eindregið við þessari fyrirætlun. Þeir vissu vel að þó Rauða hernum hefði tekist að stöðva fyrsta högg Hitlers ættu Þjóðverjar enn margt upp í erminni og ekki ráð að flana að neinu.

Stalín varð hins vegar ekki þokað og illa undirbúin og illa ígrunduð sókn illa undirbúinna nýliða hófst nálægt Kharkiv 12. maí 1942. Skemmst er frá því að segja að Rauði herinn fór þarna einhverjar verstu hrakfarir sínar í stríðinu.

Stalínvar mjög í mun að búa til goðsögn um sig sem mikinn herstjóra og hugsuð.

Þótt hann væri helmingi liðfleiri en þýski herinn á svæðinu — hefði 765.000 manns gegn 350.000 — og hefði þrisvar sinnum fleiri skriðdreka, helmingi fleiri flugvélar og svo framvegis, þá misstu Sovétmenn þarna ógrynni liðs (200.000-400.000, þar af margir teknir höndum) og gífurlegt magn hergagna en Þjóðverjar misstu „aðeins“ 20.000 manns.

Frumkvæðið á austurvígstöðvunum, sem hafði verið komið í hendur Rauða hersins, glataðist líka og Rauði herinn varð að láta sér lynda að bíða átekta uns Þjóðverjar hæfu sína sumarsókn.

Bæði Zhukov og Nikita Krustjov eftirmaður Stalíns fullyrtu síðar að sökin á þessum skelfingum væri nær eingöngu Stalíns. Krustjov, sem var pólitískur kommissar á vígstöðvunum í Úkraínu, notaði aðra orrustuna við Kharkiv jafnan til þess að benda á að lítið sem ekkert væri hæft í þeirri þjóðsögu, sem Stalín náði þó að koma á kreik, að það hefði verið persónuleg þrautseigja hans og herfræðisnilld sem bjargaði Sovétríkjunum úr klóm Hitlers.

Eftir því sem endurreisn Stalíns í Rússlandi hefur fleytt fram hefur þó æ minna verið talað um skelfileg mistök hans við Kharkiv 1942.

Og ekkert núorðið.

Enda ýtir Pútin núverandi forseti markvisst undir goðsögnina um hernaðarsnilld Stalíns, bersýnilega í þeim tilgangi að honum sjálfum verði síðan jafnað við Stalín.

Þriðja orrustan við Kharkiv 1943

Sumarsókn Þjóðverja 1942 var ekki í átt að Moskvu, eins og Stalín hafði verið sannfærður um, heldur var stefnt til Kákasus-fjalla og síðan Stalíngrad. Orrustan um þá frægu borg stóð allt fram til febrúar 1943 þegar leifar þýska 6. hersins gafst upp í borginni en gagnsókn Rauða hersins hafði þá náð stórum svæðum til baka, alla leið inn í Úkraínu.

Erich von Mansteinþótti vera einn hæfasti hershöfðingi þýska hersins. Hann bæði vann og tapaði Kharkiv.

Þýski hershöfðinginn Manstein hörfaði þá frá Kharkiv snemma í febrúar og Rauði herinn náði borginni baráttulaust, Hitler til mikillar gremju.

Hann skipaði Manstein þegar að ná borginni að nýju. Manstein varð að hlýða því. Gagnsókn hans hófst 19. febrúar. Framvarðasveitir Rauða hersins voru þá orðnar örþreyttar eftir daglega bardaga mánuðum saman en Þjóðverjar tefldu fram tveim mjög öflugum SS-skriðhersveitum sem nýkomnar voru frá Frakklandi, Das Reich og Leibstandarte Adolf Hitler. 

Jafnframt beittu Þjóðverjar því öflugasta liði sem flugherinn Luftwaffe gat þá teflt fram.

Rauði herinn tapaði nú Kharkiv að nýju þegar komið var fram í mars. Þá hafði verið barist hús úr húsi í borginni í nokkra daga. Talið er að Sovétmenn hafi misst í orrustunni 85.000 manns en Þjóðverjar 4.500 — og eru þá taldir saman dánir, særðir og týndir.

Fjórða orrustan um Kharkiv 1943

 Þrátt fyrir þennan góða árangur við Kharkiv í mars mátti öllum nú vera ljóst að sigurlíkur Þjóðverja á austurvígstöðvunum voru að nær engu orðnar. Hitler og herstjórar hans lokuðu hins vegar augunum fyrir þessu og eftir vandlegan undirbúning hófu þeir sumarsóknina 1943 í átt að borginni Kursk 150 kílómetrum fyrir norðan Kharkiv.

Ivan Konevþurfti ekki að spara mannskapinn þegar kom að orrustum.

Þeir tefldu fram nærri milljón hermönnum í júlí en Rauði herinn hratt sókn þeirra léttilega og í byrjun ágúst hófst gagnsókn Rauða hersins í átt að Kharkiv.

Sókninni stýrði Ivan Konev og tölur tala sínu máli um hvernig ástandið á austurvígstöðvunum var orðið.

Konev tefldi fram rúmlega 1,1 milljón manna og hafði 2.400 skriðdreka en Manstein varðist með 200.000 manns og 237 skriðdrekum.

Eins og títt er um rússneska herforingja, bæði fyrr og síðar, þá lét Konev mannfall í eigin röðum sig litlu skipta og eftir orrustuna hafði hann misst allt að 70.000 manns en Manstein hafði misst um 10.000.

En Þjóðverjar höfðu hins vegar verið hraktir á flótta og höfðu glatað stórum landsvæðum, þar á meðal Kharkiv sem féll 23. ágúst 1943.

Aldrei framar komust Þjóðverjar nálægt Kharkiv og Ivan Konev endaði sem sigurvegari í Berlín í apríl 1945.

Fimmta orrustan um Kharkiv 2022

Um leið og stríð Pútins gegn Úkraínu hófst 24. febrúar var ljóst að Kharkiv var einn helsta takmark hersveita hans. 20.000 manna lið stefndi beint til borgarinnar og Rússar bjuggust fastlega við að taka hana á tveimur, þremur dögum.

Oleksandr Syrskyistýrði vörnum Kharkiv á útmánuðum 2022 og síðan gagnsókn Úkraínumanna um haustið. Hann er nú yfirmaður alls herafla Úkraínu.

En við Kharkiv eins og annars staðar í Úkraínu kom hörð mótspyrna heimamanna Rússum í opna skjöldu. Þótt fremstu hersveitir Rússa hafi náð alla leið inn í borgina voru þær brátt hraktar á brott þaðan og urðu að taka sér stöðu í útbæjum. Þaðan héldu Rússar svo upp gríðarlegum stórskota- og eldflaugaárásum á Kharkiv, ekki síst íbúðahverfi.

Í byrjun maí hófu Úkraínumenn svo gagnsókn og hröktu Rússa lengra frá borginni eða í allt að 40 kílómetra fjarlægð.

Sjötta orrustan um Kharkiv 2022

Þann 6. september sama ár hófst svo önnur gagnsókn Úkraínumanna við Kharkiv og stóð tæpan mánuð. Sú sókn gekk einfaldlega mjög vel upp hjá Úkraínumönnum og Rússar hröktust töluvert langt til baka frá borginni.

Nú er að sjá hvað gerist þegar enn virðist eiga að berjast um Kharkiv.