Íslenskt lagaumhverfi kom í veg fyrir að hægt var að notast við allar upplýsingar sem lögreglu barst frá erlendum samstarfsstofnunum í umfangsmikilli lögregluaðgerð þar sem maður var handtekinn og fluttur til Grikklands ásamt fjölskyldu sinni. Maðurinn var grunaður um að vera meðlimur í hryðjuverkasamtökunum Íslamska ríkisins, ISIS.

Þetta kemur fram í svörum samskiptastjóra embættis ríkislögreglustjóra, Helenu Rós Sturludóttir, við fyrirspurn Heimildarinnar um lögregluaðgerðina sem framkvæmd var 12. janúar síðastliðinn á Akureyri. Í henni voru þrír menn handteknir og húsleit framkvæmd í tveimur íbúðum, þar sem lagt var hald á farsíma og peninga.

Í tilkynningu Ríkislögreglustjóra var sagt frá því að tveimur karlmannanna hafi verið fljótlega sleppt en sá þriðji verið sendur úr landi samdægurs ásamt eiginkonu sinni og sex börnum sem eru á aldrinum sex mánaða til 16 ára. 

Lögregla lítið getað tjáð sig um málið

Lögreglan hefur tjáð sig lítið um málið í kjölfarið og borið fyrir sig að málið sé enn á viðkvæmu stigi. Í svörum við fyrirspurn Heimildarinnar segist talsmaður ríkislögreglustjóra ekki geta upplýst um það hvort mennirnir hafi verið staðnir að glæp eða hvort rökstuddur grunur hafi verið fyrir því að þeir haft í hyggju að fremja glæp. 

Í skriflegu svari lögreglu kemur þó fram að hættustig vegna hryðjuverka hafi haldist óbreytt frá því sem það hefur verið undanfarna mánuði. 

Mönnunum sem var sleppt ekki grunaðir um aðild í ISIS

Lögreglan getur lítið tjáð sig um hina mennina tvo en getur „þó staðfest að þeir eru ekki taldir meðlimir í ISIS,“ segir Helena Rós Sturludóttir samskiptastjóri Ríkislögreglustjóra. 

Í upphaflegri tilkynningu lögreglu sagt frá því að rannsóknin hafi staðið yfir síðan nóvember í fyrra. Rannsóknin hafi verið gerð samstarfi við erlend lögregluyfirvöld eftir að upplýsingar bárust um að fjölskyldufaðirinn, sem sendur var úr landi, hafi verið meðlimur í ISIS. Í frétt RÚV staðfesti lögregla að maðurinn var talinn vera virkur meðlimur í hryðjuverkasamtökunum. 

Spurð hvað bíði mannsins og fjölskyldunnar í Grikklandi svarar Helena Rós að grísk yfirvöld taki „ákvarðanir um fólk sem þau hafa veitt alþjóðlega vernd.“ 

Núgildandi lagaumhverfi hefti rannsókn lögreglu

Lögregla getur lítið sagt um rannsóknina, mennina sem voru handteknir og afdrif fjölskyldunnar sem var send til Grikklands. Í svörum lögreglu er hins vegar er vakin sérstök athygli á því hvernig núgildandi lagaumhverfi hafi komið í veg fyrir að lögregla hafi getað notast við allar upplýsingarnar sem var miðlað til hennar. 

„Hluti þeirra upplýsinga sem var miðlað til íslenskrar lögreglu reyndist ekki unnt að nota hérlendis við rannsóknaraðgerðir vegna núgildandi lagaumhverfis,“ segir Helena Rós Sturludóttir.

Spurð með hvaða hætti núgildandi lagaumhverfi hafi haft áhrif á rannsókn lögreglu segir Helena Rós að samkvæmt lögum beri „lögreglu skylda til að afhenda upplýsingar ef óskað er eftir rannsóknarúrskurðum til verjenda Sakborningar fá að auki upplýsingar um þau málsgögn sem lögregla hefur.“ 

Þessi lög geta reynst lögreglu fjötur um fót að sögn Helenu sem bendir á að þegar „lögregla fær upplýsingar sem henni er ekki heimilt að miðla, til að mynda vegna þess að þær gætu upplýst um hver eða hverjir veittu lögreglu upplýsingar þá getur hún ekki nýtt þær upplýsingar til rannsóknar.“ 

Forvirkar rannsóknarheimildir 

Þá bendir Helena á að erlendis sé þessu öðruvísi háttað og lögreglu heimildir hafa meira lagalegt svigrúm til að bregðast við slíkum upplýsingum án þess að vera skylt að afhenda gögn.„Íslenskri lögreglu skortir heimildir til jafns við hin Norðurlöndin hvað þetta varðar,“ segir Helena. 

Frumvarp um breytingar á lögreglulögum var lagt fyrir þingið haustið 2023 af dómsmálaráðherra, Guðrúnu Hafsteinsdóttur. Fyrrverandi dómsmálaráðherra, Jón Gunnarsson, reyndi að koma sambærilegu frumvarpi í gegnum þingið vorið 2023 án árangurs. Frumvarp Guðrúnar fór í samráðsgátt stjórnvalda en frestur til að skila inn umsögn rann út 13. nóvember 2023.

Samkvæmt talsmanni dómsmálaráðuneytisins er frumvarpið tilbúið til þess að leggja fyrir ríkisstjórn, en það á eftir að setja það á málaskrá ríkisstjórnarinnar fyrir vorþingið. 

Umdeilt lagafrumvarp

Í frumvarpinu er meðal annars lagt til að skýra og styrkja eftirlitsheimildir lögreglu í þágu afbrotavarna. Í greinargerð sem fylgir frumvarpi dómsmálaráðherra segir að „breytt afbrotamynstur, aukin hætta á hryðjuverkum og útbreiðsla alþjóðlegrar skipulagðrar brotastarfsemi krefst þess að löggæsluyfirvöld geti brugðist við og gripið til aðgerða áður en einstök brot eru framin.“

Þá kemur einnig fram í greinargerðinni að lögreglan hér á landi hafi ekki nægilega miklar eða skýrar lagaheimildir til þess að sinna slíkum aðgerðum. Þá segir einnig að Ísland skeri sig úr í samanburði við önnur Norðurlönd. Stofnanageta og lagaheimildir lögreglu á sviði afbrotavarna séu talsvert takmarkaðir hér samanborið við nágrannaríki. 

Þegar frumvarp Jóns leit fyrst dagsins ljós vakti það mikla athygli og umræðu. Margir stigu fram og gagnrýndu ýmis atriði í frumvarpinu. Til að mynda að ekki sé gert ráð fyrir því að bæta eftirlit með því hvernig lögreglan beiti auknum rannsóknarheimildum.  

Þingmenn Pírata hafa verið sérlega gagnrýnir á frumvarpið. Til að mynda hefur Þórhildur Sunna Ævarsdóttir bent á athugasemdir ríkissaksóknara við framgöngu lögreglu. Í viðtali á RÚV sagði Þórhildur að bæti þyrfti eftirlit með störfum lögreglu áður en hún fær auknar heimildir til að afla upplýsinga og stunda eftirlit. 

Þar er til að mynda bent á að lögreglan hafi í nokkrum tilfellum farið á svig við núgildandi lög um upplýsingaöflun lögreglu. Ríkissaksóknari hafi bent lögreglu á þessi brot og sent henni fyrirmæli um að bæta en það hafi hún hins vegar ekki gert.