3-4 hektarar af birkiskógi myndu raskast, vörður á fornri þjóðleið mögulega sömuleiðis og skert rennsli í ám, um allt að 74 prósent, myndi gjörbreyta ásýnd fossa. Þá má búast við raski á sérstæðum jarðmyndunum, m.a. skessukötlum. Að auki myndu miðlunarlón skerða óbyggð víðerni.

Þetta eru meðal umhverfisáhrifa sem vænta má af mannvirkjum, vegagerð, pípulögnum, gangagreftri og miðlunarlónum ef virkjun yrði byggð í Vatnsdal á Vestfjörðum – á svæði sem nú er innan friðlandsins í Vatnsfirði. Orkubú Vestfjarða, sem áformar virkjunina, telur hins vegar brýna almannahagsmuni vera til staðar sem réttlæti slíkt inngrip. Bæta þurfi raforkukerfi Vestfjarða. Auka framleiðsluna innan svæðisins. Fyrirtækið hefur því farið þess á leit við ráðherra umhverfis-, orku- og loftlagsmála að reglum um friðlandið verði breytt svo þar geti risið orkuver. Að mati Orkubúsins er nú „mikilvægt næsta skref að skoða raunhæfi Vatnsdalsvirkjunar“ og bera saman við aðra virkjunarkosti í rammaáætlun, líkt og það er orðað í greinargerð um hina áformuðu framkvæmd og áhrif hennar sem send hefur verið ráðuneytinu til umfjöllunar.

Hugmyndir um virkjun á þessum slóðum hefur vakið undrun margra, m.a. fólks sem býr á þessum slóðum eða þekkir þar vel til. Þótt slíkar hugmyndir hafi fyrst verið settar fram árið 1977, tveimur árum eftir að Vatnsfjörður var friðaður, þykir ýmsum áformin skjóta skökku við; að breyta friðlandi í iðnaðarsvæði til orkuvinnslu, svæði sem til skamms tíma stóð til að breyta í þjóðgarð, á tímum þar sem ósnortin víðerni eru að verða stórkostlegt fágæti á heimsvísu. Bent hefur verið á aðra orkukosti innan Vestfjarða og að vandamálið snúist um flutningslínur en ekki orkuöflun. Þá hefur einnig verið spurt: Þarf virkilega að virkja meira yfir höfuð?

Markmið Orkubús Vestfjarða er að sama skapi skýrt: Að auka orkuframleiðslu innan svæðisins í þeim tilgangi að tryggja afhendingaröryggi rafmagns, svara aukinni eftirspurn fyrirtækja í vexti eftir orku og hafa til reiðu „grænt varaafl“ svo ekki þurfi að brenna olíu. Þá mætti líka nýta virkjunina til jöfnunar á móti vindorku.

Eftir að hafa lagst yfir marga virkjanakosti á Glámuhálendinu í miðju Vestfjarðakjálkans telja forsvarsmenn fyrirtækisins virkjun í Vatnsdal fýsilegasta með tilliti til hagkvæmni og umhverfisþátta – þrátt fyrir að hún yrði innan svæðis sem friðað var fyrir hartnær fimmtíu árum.

En það er ekki mögulegt að virkja innan friðlandsins í Vatnsfirði líkt og skilmálar friðlýsingarinnar eru í dag. Markmið friðlýsinga er enda líkt og orðið ber með sér að friða fyrir raski af flestum mannanna verkum. Leyfa náttúrunni að þróast á sínum forsendum.

BirkiskógurVatnsdalur er vel gróinn. Þar er m.a. að finna birkiskóg sem nýtur sérstakrar verndar náttúruverndarlaga.

Mynd: Ólafur Már Björnsson

Og náttúran í Vatnsfirði er sérlega fjölbreytt og að sumu leyti einstök sem varð einmitt til þess að ákveðið var að stofna þar friðland árið 1975. Vatnsdalur er vel gróinn, umlukinn bröttum lítt grónum skriðum. Vatnsdalsvatn er umfangsmikið og einkennandi í landslaginu sem og Vatnsdalsá sem rennur eftir dalsbotninum ofan af heiðinni. Í henni er fjöldi fossa og sérstæðar jarðmyndanir, s.s. berggangar og drangar. Í dalnum renna fleiri ár niður skriðurnar og mynda margar þeirra fossa. Þar má  nefna Stóragilsá, Austurá og Útnorðursá. Engin mannvirki eru í dalnum utan vegslóða og eitt sumarhús.

Landslag á leiðinni upp á heiðina er sömuleiðis margbreytilegt. Þar er að finna þétt birkikjarr, votlendi, sérstæðar hraunmyndanir og mikil gljúfur og fossa. Á Glámuheiði, hálendinu ofan dalsins, er landið hrjóstugt og stórgrýtt. Þar er töluverður fjöldi vatna í ólíkum stærðum sem setja sterkan svip á landslagið. Fuglalífið er einstaklega fjölskrúðugt frá fjöru til fjalla, allt frá músarindlum til hafarna.

Stangast á við áherslur friðlýsingar

Að hreyfa við friðlýsingarskilmálum svæða svo innan þeirra sé hægt að ráðast í framkvæmdir á borð við virkjanir gerist ekki með einu pennastriki. Þá breytir engu hvort til stendur að breyta skilmálum eða afnema þá – affriða svæði að hluta eða í heild.

Eftir því sem Heimildin kemst næst er aðeins eitt dæmi um friðlýst svæði þar sem orkuöflun er heimil: Reykjanesfólkvangur. Að sama skapi er eitt vel þekkt dæmi um affriðun svæðis: Hluta Kringilsárrana, hins mikla griðlands hreindýra, vegna Kárahnjúkavirkjunar.

Umhverfisstofnun, sem annast rekstur náttúruverndarsvæða, getur samkvæmt lögum um náttúruvernd veitt undanþágu frá ákvæðum friðlýsingar ef það stríðir ekki verulega gegn markmiði friðlýsingarinnar og hefur óveruleg áhrif á verndargildi þeirra náttúruminja sem friðlýsingin beinist að. Það sama getur hún gert ef öryggissjónarmið eða mjög brýnir samfélagshagsmunir krefjast þess.

Niðurstaða greinargerðar Orkubúsins, sem VSÓ ráðgjöf vann, er að ýmsir þættir hinnar áformuðu virkjunar stangist á við áherslur friðlýsingar Vatnsfjarðar. Því eru það samfélagshagsmunir sem eftir standa.

Að breyta eða afnema friðun

Heimild til að afnema eða breyta friðlýsingu er sömuleiðis bundin við tvenns konar tilvik í náttúruverndarlögum: Ef verndargildi svæðis hefur rýrnað eða mjög brýnir samfélagshagsmunir krefjast þess.

Síðarnefnda atriðið skal túlka mjög þröngt og ekki ætti að beita því „nema í þágu samfélagslegra hagsmuna sem geta talist mun ríkari en þeir sem liggja vernd svæðisins til grundvallar,“ segir í lögskýringum um lagagreinina.

Ráðherra umhverfis-, orku- og loftslagsmálaGuðlaugur Þór Þórðarson.

Mynd: Stundin / Davíð Þór

Á þessu vakti umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra athygli Orkubúsins er það sóttist eftir íhlutun hans í fyrra vetur. Hann óskaði svo eftir ítarlegri rökstuðningi fyrirtækisins fyrir breytingu á friðlýsingarskilmálunum. Sá rökstuðningur er nú fram kominn í greinargerð.

Í henni er hinni fyrirhuguðu framkvæmd lýst og farið yfir helstu áhrif sem af henni myndu hljótast. Samantekið, segir í greinargerðinni, kæmi virkjun „til með að raska náttúrufars- og menningarþáttum sem hafa hátt verndargildi samkvæmt lögum og skilmálum friðlýsingar“. En, segir þar ennfremur, áhrifin yrðu staðbundin og varða í einhverjum tilfellum „þætti sem eru útbreiddir á svæðinu“.

Og niðurstaðan: Miðað við „brýna almannahagsmuni sem felast í að mæta orkuþörf Vestfjarða, er talið mikilvægt að skoða raunhæfi Vatnsdalsvirkjunar“.

Áður en ráðherra tekur ákvörðun um afnám eða breytingu friðlýsingar þarf hann að leita umsagna ýmissa stofnanna, sveitarfélaga og náttúruverndarsamtaka. Einnig skal hann taka mið af skuldbindingum Íslands samkvæmt alþjóðasamningum.

Þessi vinna er þegar hafin.

Fallið niður í dalinn yrði virkjað

Með virkjun yrði tveimur heiðarvötnum breytt í miðlunarlón. Flókavatn yrði stíflað og öllui vatni veitt úr því með skurði yfir í Hólmavatn sem stendur nokkru neðar. Þaðan yrði svo vatninu miðlað um niðurgrafna þrýstipípu að dalsbrún og um lóðrétt göng, 220 metra há, niður að stöðvarhúsi sem til stendur að sprengja inn í kletta í dalnum.

Áformuð virkjunFlókavatn og Hólmavatn yrðu stífluð og gerð að miðlunarlónum. Þau sjást efst á myndinni. Græna línan sýnir þrýstipípu sem grafin yrði niður og myndi leiða vatnið að lóðréttum göngum, 220 metra háum, ofan stöðvarhússins sem yrði neðan dalsbrúnar, sprengt inn í bergið. Yrði það gert til að lágmarka sýnileika mannvirkja.

Mynd: Orkubú Vestfjarða

Fleiri göng yrðu boruð því vatninu yrði að lokum veitt frá stöðvarhúsinu um 500 metra löng göng út í Vatnsdal á ný, skammt ofan við áreyrar Austurár.

En framkvæmdaþættirnir yrðu fleiri. Efnistaka á hálendinu er einn þeirra, vegagerð um Vatnsdalinn og heiðina annar.

Gera þyrfti „burðarhæfan og uppbyggðan veg“ inn Vatnsdal sem yrði, miðað við frumhönnun virkjunarinnar, tæplega 7 kílómetra langur. Fyrstu 4,8 kílómetrana yrði hann byggður ofan á slóða að Stóragili en þaðan þyrfti að ryðja fyrir nýjum vegi, um 2 kílómetra, og gera auk þess brýr eða ræsi yfir Stóragilsá og Vatnsdalsá.

Vegir að efra virkjunarsvæðinu, þ.e. miðlunarlónum og inntaki, yrðu „að mestu“ byggðir ofan á gömlum þjóðvegi upp Þingmannadal og slóðum sem gerðir voru vegna byggingar Vesturlínu. Alls gætu þessir heiðarvegir, slóðar eins og Orkubúið kallar þá, orðið tæplega 9 kílómetrar að lengd.

Umhverfisáhrifin

Í greinargerð Orkubúsins er farið yfir þá umhverfisþætti sem virkjunin myndi hafa áhrif á og eru þeir helst þessir:

• Virkjun myndi hafa í för með sér rask á birki (3-4 hektara) sem nýtur sérstakrar verndar og stangast á við áherslur friðlýsingar um að skerða ekki gróður.
• Virkjun myndi valda „vatnsformfræðilegu álagi á yfirborðsvatnshlot“ og hafa áhrif á vatnalíf. Breyting yrði á rennsli áa og miðlunarlón kæmu til með að breyta búsvæðum lífvera í vötnum uppi á hálendi. Virkjunin myndi einnig hafa áhrif á rennsli úr Vatnsdalsvatni til sjávar. Samkvæmt lögum um stjórn vatnamála má ástand vatns ekki hnigna.
• Virkjun yrði líkleg til að hafa í för með sér rask á búsvæðum dýra sem einnig stangast á áherslur friðlýsingar.
• Virkjun hefði í för með sér áhrif á rennsli Vatnsdalsár og Austurár. Rennsli í Vatnsdalsá myndi skerðast að meðaltali um 49-74 prósent. Austurá myndi skerðast um 49 prósent. Breyting á rennsli hefði því áhrif á fjölmarga fossa sem njóta sérstakrar verndar í náttúruverndarlögum. Breyting á rennsli vegna virkjunarinnar er líkleg til að hafa áhrif á veiðar.
• Vegna vegagerðar mætti búast við raski á jarðmyndunum, t.a.m. á skessukötlum. Slíkt stangast á við áherslur friðlýsingar um að skemma ekki jarðmyndanir.
• Helst myndi áhrifa virkjunar gæta í Vatnsdal, vegna uppbyggingu vegar og gangagerð. Einnig á Þingmannaleið upp á heiðina vegna uppbyggingu vegar, og virkjanasvæðinu á hálendinu vegna stíflugerðar, vegslóða og tengdra framkvæmda. Miðlunarlón kæmu til með að skerða óbyggð víðerni.
• Virkjun hefði í för með sér breytta landnotkun. Landnotkun yrði endurskilgreind frá því að vera friðlýst svæði í iðnaðarsvæði fyrir orkuvinnslu.

Af hverju Vatnsdalsvirkjun?

Raforkukerfi Vestfjarða er veikt og það þarf að bæta með ýmsum ráðum. Þetta var m.a. niðurstaða starfshóps orkumálaráðherra sem kom út í fyrra. Ekki væri nóg að tvöfalda einu flutningslínuna inn á firðina, líkt og þegar er nú áformað, heldur þyrftu nýjar virkjanir innan svæðisins að koma til. Þetta hefur Orkubúið gripið á lofti og segir svarið, að minnsta kosti að stórum hluta, liggja í byggingu virkjunar í Vatnsdal.

Í núgildandi rammaáætlun eru tveir vatnsaflsvirkjanakostir á Vestfjörðum í nýtingarflokki, Austurgilsvirkjun og Hvalárvirkjun. Hvorugur þeirra er á forræði Orkubúsins sem telur, að því er fram kemur í greinargerðinni, virkjun í Vatnsdal æskilegri. Hún gæti orðið 20-30 MW að afli og ekki þyrfti að raska miklu til viðbótar til að auka það í 40 MW. Um 20 kílómetrar yrðu frá virkjun að Mjólkárstöð sem gæti þýtt lægri tengikostnað en fyrir aðra virkjunarkosti sem eru fjær flutningskerfinu. Rannsóknir vegna virkjunar í Vatnsdal hafa að sögn Orkubúsins verið í gangi í áratugi og „óvissa því minni“ en varðandi aðra kosti sem ekki hafi verið rannsakaðir jafn mikið.

„Umhverfisáhrif vegna virkjunar í Vatnsfirði kunna einnig að vera minni en annarra vatnsaflskosta sem eru í rammaáætlun þar sem þegar eru innviðir í Vatnsdal s.s. vegslóðar og raflína,“ segir í greinargerð Orkubúsins. Og svo: „Samkvæmt forathugun fyrirtækisins er „Vatnsdalsvirkjun hagkvæmur virkjunarkostur“.

Guðlaugur Þór Þórðarson, ráðherra umhverfis-, orku- og loftslagsmála, sagði við Morgunblaðið í sumar að það gæti alveg komið til greina að vatnsaflsvirkjun verði reist i friðlandinu í Vatnsfirði. Hann hefur sagt orkumál Vestfjarða brýnt verkefni, að vinna þurfi að því hratt og í anda þeirra orða liðu ekki nema örfáir dagar frá því að greinargerð Orkubúsins var komin á hans borð í ráðuneytinu að hún var send stofnunum og náttúruverndarsamtökum til umsagnar.

Frestur til að skila þeim er til 9. nóvember.