„Ég og mitt fólk lifum hér í friði og ró fyrir okkar kindur og okkur líður vel meðan kindunum líður vel og við höfum nóg til alls meðan kindurnar hafa nóg til alls.“

Guðbjartur Jónsson, sjálfstæður sauðfjárbóndi, ræðir við aðkomumann um lífsgildi sín í hinni ódauðlegu skáldsögu Sjálfstætt fólk eftir Halldór Laxness.

Sauðkindin er heilagt dýr á Íslandi. Þessi staðreynd er svo samgróin íslenskri þjóðarvitund að  hún liggur  líkt og ullarþráður gegnum hátíðaræður, yfirlýsingar og afstöðu manna hvort sem rætt er um ímynd Íslands, gæði lambakjöts, gæði ullar, náttúruvernd, lausagöngu búfjár, slysahættu á vegum eða landeyðingu og uppblástur. Samt er þetta sjaldan sagt upphátt eins og títt er um hluti sem allir vita og óþarft er að stagast á.

Landnámsmenn komu að ósnortnu landi og hófust þegar handa við eyðileggingu þess. Skógarhögg, viðarkolagerð, beit og lausaganga nautgripa og svína hafði mikil áhrif og fljótlega fór af stað ferli sem stendur enn.

Þegar litla ísöldin gekk í garð um 1300 gerðist margt í senn. Húsakynni minnkuðu, nautgripir og svín féllu en sauðfé stórfjölgaði. Skjálfandi afkomendur víkinga hnipruðu sig saman í fjósbaðstofum dúðaðir í mörg lög af ull. Sauðkindin reyndist vera eina dýrið sem gat lifað af harðæri næstu alda með manninum og hélt þessi þvermóðskulega skepna í okkur lífinu. Ullin hélt á okkur hita og vaðmálið greri saman við vitundina. Við gerðum áhöld, hnappa, leikföng og hnífapör úr hornum og beinum, skó úr skinnum og lærðum af illri nauðsyn að borða hverja örðu af sauðkindinni en fúlsuðum við fiski sem rak á fjörur.

Ullin hélt á okkur hita og vaðmálið greri saman við vitundina.

Sauðkindin rann saman við ímynd okkar og við urðum eitt með henni gegnum súrt og salt, hangið og reykt. Menn urðu kindur og kindur urðu menn.

„... þetta þéttholda, eldstygga séraguðmundarkyn, þetta harðskeytta tortryggna augnaráð, sem aldrei er upp á manninn komið, þær eru alveg eins og kóngsdætur á fjallinu, svoleiðis sópar að þeim.“

Svona lýsir Bjartur í Sumarhúsum sínum kindum því hann sér þær eins og kóngsdætur en ekki búsmala.

Síðar leysti sauðkindin okkur úr fátæktarfjötrum staðnaðs hagkerfis þegar sauðasalan til Bretlands hófst á nítjándu öld og peningar sáust á ný í umferð. Aftur varð sprenging í fjölda sauðfjár og nú á kostnað þess sem enn var eftir af gróðurlendi þegar bændur fóru að reka fé á fjall í meira mæli og lengra inn á öræfi en áður hafði tíðkast. Þegar menn segjast í dag vera að varðveita aldagamlar hefðir með því að reka sauðfé á nauðbeittar afréttir þá eru þeir að treysta og viðhalda athæfi sem á samt aðeins tæplega 200 ára sögu. Þeir hugsa ekki um landnýtingu eða uppblástur heldur standa vörð um rétt sauðkindarinnar.

Á þrautagöngu mannsins og íslensku sauðkindarinnar gegnum horfelli, drepsóttir og langvinn harðindi varð til sáttmáli milli tegundanna. Maðurinn vill gjalda sauðkindinni líf sitt á landinu og stendur þess vegna vörð um réttindi hennar þvert gegn almennri skynsemi, niðurstöðum vísinda nútímans og breyttum tíðaranda. Sannur Íslendingur stappar niður fæti og fnæsir eins og sauðkind þegar hann stendur andspænis vísindum og skynsemi.

Lausaganga búfjár er enn leyfð á Íslandi þótt enginn geti í rauninni rökstutt hvers vegna það er svo. Snemma sumars dreifist sauðfé um land allt utan girðinga, liggur jórtrandi í vegköntum og á þátt í fjölda banaslysa í umferðinni ár hvert. Enginn talar máli vegfarenda gegn sauðkindinni því það er í vitund okkar heilagur réttur sauðkindarinnar að njóta frelsis í blóma sinnar æsku.

Samur er réttur kindarinnar til þess að njóta frelsis á afréttum á sumrin. Ofbeit hefur verið stórt vandamál og höfuðorsök landeyðingar á stórum svæðum landsins. Um þetta hefur verið fjallað í ræðu og riti áratugum saman og ýmsar tilraunir gerðar til þess að draga úr beit á viðkvæmum svæðum. Vísindin mega sín samt einskis gegn hugmyndinni um heilagan rétt sauðkindarinnar til frelsisins sem eigendur hennar dreymdi um aldir að njóta.

Sama hugmynd heyrist oft þegar rætt er um sauðfjárrækt og aðferðir til þess að draga úr offramleiðslu. Þá ber hagkvæmni og bústærð stundum á góma og einstaka manni dettur í hug að stærri bú eigi að vera rétthærri í myrkviðum framleiðslustýringarinnar og hagsmunir þeirra eigi að standa framar frístundabændum sem eiga fáeinar kindur sér til skemmtunar.  En engum verður neitt ágengt í því vegna þess að það er álitinn heilagur frumburðarréttur hvers manns á Íslandi að eiga kindur.

Vegna þess hve mikilvæg sauðkindin varð afkomu mannsins og nákomin öllu lífi þá var umsýsla fjár og ábyrgð þess alfarið karlmannsverk. Hirða sauðfjár og aðhlynning öll var á ábyrgð húsbóndans á heimilinu og þeirra fjármanna sem hann réði til sín. Stærsta hátíð íslenska sveitasamfélagsins var og er smalamennska á haustin og þar er virðingarstaða fjallkóngsins efst.

Hins vegar var kýrin og umhirða hennar á ábyrgð kvenna í klassísku heimilishaldi. Langt fram á 20. öld kunni enginn íslenskur karlmaður að mjólka kýr. Þeir lærðu það ekki almennilega fyrr en vélvæðing kom til sögunnar.

Af þessu leiðir að sauðkindin var og er hluti feðraveldisins sem enn er hið mosagróna burðarvirki í íslensku samfélagi hvort sem er í sveit eða borg. Við erum öll kindur.