„Það er ekki til nein ný stjórnarskrá,“ svaraði Bjarni Benediktsson forsætisráðherra í færslu á Facebook nýverið þegar spurt var um stöðuna í stjórnarskrármálinu. Þetta svar er dæmigert fyrir þá stjórnmálamenn sem setið hafa við stjórnvölinn hér á landi undanfarna áratugi og hafa fært ákvörðunarvaldið til fjármálaaflanna. Alþjóð veit að ný stjórnarskrá sem stjórnlagaráð samdi í opnu ferli í samvinnu við þjóðina var samþykkt í þjóðaratkvæðagreiðslu. Það gerðist í kjölfar þess að þjóðin ákvað í kjölfar hrunsins að endurskoða stjórnarskrána og setti málið í ferli sem vakti heimsathygli og hefur meðal annars verið tekið til umfjöllunar margra háskóla- og sérfræðingahópa. Ferlið hófst á því að 1.000 einstaklingar voru valdir með slembiúrtaki á þjóðfund sem setti saman ramma um hvers konar stjórnarskrá þjóðin vildi. Í kjölfar þess valdi Alþingi sérfræðinga í stjórnlaganefnd til þess að vinna ítarlega skýrslu um niðurstöður þjóðfundarins. Þjóðin kaus síðan 25 manns til þess að setja saman nýja stjórnarskrá. Sú vinna var reist á niðurstöðum stjórnlaganefndar og fór fram í opnu ferli með þátttöku þjóðarinnar ásamt fjölda sérfræðinga innlendra og erlendra. 

Niðurstaða stjórnlagaráðs var sett í þjóðaratkvæðagreiðslu þar sem 68 prósent kjósenda samþykkti drög að nýrri stjórnarskrá. 82 prósent vildu að náttúruauðlindir væru í eigu þjóðarinnar, 77 prósent vildu auka persónukjör til Alþingis, 71 prósent vildu auka beint lýðræði. Allt eru þetta ákvæði í tillögum að nýrri stjórnarskrá. Feneyjanefndin gerði athugasemdir við nokkrar greinar, en það voru allt greinar sem höfðu verið teknar nánast óbreyttar úr gömlu stjórnarskránni, en hafa eftir athugasemdir verið lagfærðar. Nýlegar skoðanakannanir sýna að það er engin breyting á þjóðarviljanum, sex af hverjum tíu Íslendingum vilja skipta um stjórnarskrá, 90 prósent vilja að heilbrigðiskerfið sé rekið af hinu opinbera og 80 prósent að auðlindirnar séu eign þjóðarinnar. Þrátt fyrir að þessi staðreynd hafi blasað við árum saman gerist ekkert. Fjármálaöflin hafa náð það sterkum tökum á stjórnvaldinu.

Í örvæntingarfullri vörn er því haldið að okkur að öll ógreidd atkvæði hefðu verið andstæð nýrri stjórnarskrá. Aldrei í sögu nokkurs lýðræðisríkis hefur það gerst að valdhafar hafi farið gegn afgerandi niðurstöðu þjóðaratkvæðagreiðslu. Þar urðu íslenskir valdhafar sér til háðungar um hinn lýðræðislega heim. Það er alls staðar talið sjálfsagt mál í lýðræðisríkjum að fara að niðurstöðum þjóðaratkvæðagreiðslna. Eins og til dæmis var gert í Brexit í Englandi. Þótt skiptar skoðanir væru um málið og mjótt á munum taldi enska þingið sig ekki komast hjá því að taka á málinu í samræmi við niðurstöður þjóðaratkvæðagreiðslunnar. Þegar almúginn hér á landi valdi að kjósa ekki í samræmi við vilja þeirra sem völdin hafa var fullyrt að lýðurinn hefði fengið ranga tilsögn og stjórnvöld gripu til þeirrar einstæðu túlkunar að ógreidd atkvæði hefðu fallið valdhöfunum í vil.

Andstæðingar nýrrar stjórnarskrár hafa beitt fyrir sig þeim rökum að hér muni rísa upp réttaróvissa verði skipt um stjórnarskrána í heilu lagi. Þessi fullyrðing stenst ekki nánari skoðun því að yfir 70 prósent af tillögum stjórnlagaráðs eru í fullu samræmi við gildandi lög. Það gerist reyndar ávallt þegar þjóðir skipta um eða breyta stjórnarskrám að lagfæra þurfi einhverja lagabálka. Einnig þarf reglulega að endurnýja lagabálka í samræmi við samfélagslegar breytingar og vegna bindandi alþjóðlegra samninga sem Ísland hefur undirgengist.

Mikið er kvartað um ógagnsæi í íslenskri stjórnsýslu. Í stjórnarskrá stjórnlagaráðs er kveðið á um að allt eigi að vera uppi á borðum og öll leyndarhyggja bönnuð. Nýja stjórnarskráin er á skiljanlegri íslensku fyrir alla þjóðina, andstætt hinni snöggsoðnu þýðingu á gamalli danskri konungsstjórnarskrá. Allt frá fjölmiðladeilunni hefur ítrekað komið fram að það vanti skýr ákvæði um störf forseta landsins og um störf Alþingis. Nýr forseti hefur bent á að þetta atriði sé fært til betri vegar í nýrri stjórnarskrá.

„Hvenær ætlar þjóðin að hætta að láta arðræna sig?“

Sé litið til ummæla margra stjórnmálamanna er full ástæða til þess að halda því til haga að stjórnarskrá er regluverk um störf stjórnmálamanna. Það er fólkið í landinu sem á að setja stjórnmálamönnum hömlur ásamt því að kveða á um réttindi þeirra og skyldur, ekki öfugt. Það er hlutverk Alþingis að fara eftir settum ramma og vilja þjóðarinnar. „Við þurfum að ræða það hvort þjóðin eigi að koma að breytingum á stjórnarskránni,“ sagði varaformaður og ritari Sjálfstæðisflokksins nýverið. Á þeim forsendum hafa þingmenn haldið tillögum þjóðarinnar í herkví og framlengt ráðherraræðið. Alþingi er í þessari stöðu nánast óvirkt. Þjóðin upplifir kjörtímabil eftir kjörtímabil þar sem stjórnmálamenn verja sínum tíma í að dissa hvern annan og víkja sér undan allri ábyrgri umræðu og traust á Alþingi er nánast horfið. Í nýju stjórnarskránni er gert ráð fyrir þingræði, ekki ráðherraráðræði eins og er í öðrum þingræðisríkjum. Einnig er gert ráð fyrir að þjóðin geti farið fram á að ný lög séu borin undir hana. Jafnfram að þjóðin geti lagt fram mál á Alþingi og stjórnarskrábreytingar séu bornar undir þjóðina.

Íslenskri valdastétt fannst greinilega illa að sér vegið með niðurstöðu þjóðaratkvæðagreiðslunnar. Í opinberum umræðum, einkum af hálfu þeirra stjórnmálaflokka sem hafa setið við valdastólana lengst allra, ríkir sú skoðun að endurskoðun stjórnarskrár eigi að vera í höndum stjórnmálamanna. Málið sé lögfræðilegs eðlis og það sé einungis á færi lærðustu lögfræðinga. En lögfræði, þótt mikilvæg sé, er ekki eina fræðigreinin, sem lætur sig varða þjóðfélagsmál. Það er hættulegt þegar þröngur hópur stjórnmálamanna með aðstoð handvalinna sérfræðinga hafa komið sér í þá stöðu að einoka umræðuna og nýta hana til þess að koma því inn hjá almenningi að enginn hafi vit á þessum málaflokki nema fáir útvaldir. Vald sem ekki er sprottið frá þjóðinni verður aldrei annað en ofbeldi. Mikilvægir þættir lýðræðis eru forsendur upplýstrar umræðu. Þessir þættir hafa hingað til hins vegar verið hunsaðar af ráðandi stjórnmálamönnum. Beint lýðræði með þátttöku almennings þar sem tiltekinn hluti þjóðarinnar getur krafist þjóðaratkvæðagreiðslna var áberandi í kröfum þjóðfunda og var í tillögum stjórnlagaráðs.

Ný stjórnarskrá þjóðarinnar tryggir beint lýðræði, meðal annars í þjóðaratkvæðagreiðslum, minnkar ráðherraræðið og er forsenda virkara lýðræðis. Forsenda lýðræðislegra umræðna snýst um efnisatriði mála en ekki persónulegar ásakanir um framgöngu og viðhorf einstakra manna. Frá þjóðinni er allt vald komið, hún er æðsti dómarinn. Við þessa staðreynd verða allar lögskýringar á stjórnarskrá að miðast. Alþingi og ríkisstjórn hafa ríkar skyldur gagnvart stjórnarskránni og þjóðinni. Sá er kjarni lýðræðis, mannréttinda og réttlátra stjórnarhátta.

Á hverjum degi er okkur sagt að ekki séu til nægir peningar til að mæta þeim grunnkröfum sem við gerum til sameiginlegra stoða eins og heilbrigðis- og menntakerfa og aðbúnað lífeyrisþega og öryrkja. Samhliða auðgast útvaldir aðilar stórkostlega á einkarétti til nýtingar á náttúruauðlindum sem ættu að tilheyra þjóðinni. Baráttan um Ísland snýst um að breyta þessu og er ein helsta ástæða þess að þjóðin samþykkti nýja stjórnarskrá. Í nýju stjórnarskránni er að finna ákvæði um náttúruvernd, sem sárvantar í þá gömlu.

Hvenær ætlar þjóðin að hætta að láta arðræna sig? Í nýju stjórnarskránni er eini lagatextinn þar sem kveðið er á um „fullt verð“ fyrir afnot af auðlindum Íslands og rétt náttúrunnar og þar með rétt komandi kynslóða. „Það er ákall um nýtt auðlindaákvæði“ sagði núverandi forsætisráðherra í síðustu kosningabaráttu sinni eins og núverandi forseti hefur bent á. Nýja stjórnarskráin velur lýðræðislega tilhögun við þjóðaratkvæðagreiðslur og gefur þjóðinni frjálsar hendur um það, hvort og hvernig hún vill greiða atkvæði. Sú tilhögun styðst einnig við sögulega hefð á Íslandi. Það er deginum ljósara, að söguleg rök, siðferðisrök og lýðræðishefð mæla gegn hvers konar takmörkun.