Byssukúlur þjóta og sprengjubrot falla út um allt. Þriðju vikuna í röð geisa hörð átök Súdan. Helst er barist í höfuðborginni. Samið var um vopnahlé í síðustu viku en það er vart nema að nafninu til.
Fólk er hvergi óhult.
Hundruðum erlendra ríkisborgara hefur verið flogið eða siglt undan óöldinni. Eftir sitja heimamenn, Súdanar, sem freista þess í tugþúsundavís að komast til einhvers af ríkjunum sjö sem eiga landamæri að þessu þriðja stærsta ríki Afríku. Oft er þessi langa hættuför farin fótgangandi og aðeins allra helstu nauðsynjar hægt að taka með.
Það er því ólíku saman að jafna, aðstæðum innfæddra og fólksins sem hefur ríkisfang í fjarlægum ríkjum og hefur margt hvert þegar flogið inn í frelsi og frið – og horft á eyðileggingu höfuðborgarinnar Kartúm úr lofti.
Ekki allir geta flúið, enda ekki óhætt eða yfirhöfuð gerlegt að flýja hvert sem er. Milljónir eru því enn á miðjum vígvellinum, berjast fyrir lífi sínu við stórhættulegar aðstæður. Búa við eldsneytisskort og matvæla- og lyfjaskort sem fer versnandi með hverjum deginum sem líður.
Sjúkrahúsin hafa sum hver orðið fyrir loftárásum og starfsmenn þeirra eru fullir örvæntingar: Það vantar bókstaflega allt til að sinna helsærðu fólki. Bankar hafa verið rændir. Apótek sömuleiðis. Hreint vatn er vart hægt að fá og rafmagnsleysi er viðvarandi. Fjarskiptasamband er stopult og hefur stundum legið niðri klukkustundum saman.
Þetta byrjaði allt frekar skyndilega. Þann 15. apríl heyrðist fyrsta skotið og svo hófst linnulaus hríð. Stríðsástand skapaðist hratt, ástand sem Súdanar þekkja allt of vel. Hundruð þeirra áttu eftir að liggja í valnum eftir fyrstu dagana. Daga sem einkenndust af sprengingum, reyk, eyðileggingu, öskrum og ópum og skelfingu.
Þótt átökin hafi hafist með hvelli hafði ólgað undir yfirborðinu um tíma.
Í um þrjá áratugi ríkti herforingjastjórn Omars al-Bashirs í Súdan með harðri hendi. Mannréttindabrot voru tíð og stjórnin sökuð um pyntingar og þjóðarmorð í Darfúr-héraði. Í kjölfar fjöldamótmæla árið 2018 tóku hópar andvígir Al-Bashir sig saman og steyptu honum af stóli.
Nýrri stjórn var komið á en aðeins nokkrum mánuðum síðar var valdarán framið undir stjórn herforingjans Abdel Fattah al-Burhan og hans næstráðanda, Mohamed Hamdan Dagalo, sem yfirleitt er kallaður Hemeti.
Og nú eru það þessir fyrrverandi bandamenn sem berjast. Hemeti leiðir voldugan uppreisnarher, RSF, og Al-Burhan stjórnarherinn. Ósættið er rakið til þess að áform voru uppi um að sameina herina sem hefði þýtt að annar þeirra hefði orðið að gefa eftir völd sín.
Al-Burhan er atvinnuhermaður sem þaut upp valdastigann í tíð Al-Bashir forseta. Dagalo er kameldýrahirðir frá Darfúr-héraði og hefur í nokkur ár verið hægri hönd Al-Burhans.
Tilraunir voru nýlega gerðar til að koma á borgaralegri stjórn í landinu og höfðu herforingjarnir tveir setið að samningaborðum ásamt leiðtogum stjórnmálaafla. Þegar kom að því að ræða samruna RSF við stjórnarherinn, til að einn formlegur her yrði í landinu, fór stór gjá að myndast milli herforingjanna sem ekki tókst að brúa áður en blóðug átök brutust út.
Uppreisnarherinn RSF (Rapid Support Forces) var stofnaður árið 2013, m.a. af mönnum sem tilheyrt höfðu Janjaweed, skæruliðahópi sem sakaður hefur verið um stríðsglæpi í Darfúr-héraði. Janjaweed tók sér stöðu með stjórnarhernum í styrjöldinni í Darfúr og aðstoðaði við að berja uppreisnarhópa á bak aftur.
RSF er mun formlegri her er fyrirrennarinn. Hann fékk meira að segja árið 2017 opinberan stimpil sem „sjálfstæð öryggissveit“.
Al-Burhan er voldugur og auðugur herforingi og hefur síðustu ár aðstoðað Dagalo við að byggja upp viðskiptaveldi í gullgreftri, byggingarstarfsemi og verslun með búfénað.
Súdan á landamæri að sjö ríkjum auk þess sem það liggur að Rauðahafinu. Þetta er auðugt land af bæði náttúrufegurð og auðlindum. Nílarfljót og dalurinn sem það rennur um, hefur verið lífæð manna og dýra í árþúsundir. Í þrjú þúsund ár var á svæðinu konungsríki en líkt og urðu örlög svo margra þjóða Afríku tóku Bretar þar völd í lok nítjándu aldar. Það var ekki fyrr en eftir miðja 20. öld að landið hlaut sjálfstæði og lýðveldið Súdan var formlega stofnað.
En við tók hvert valdaránið á fætur öðru. Margar þjóðir bjuggu (og búa enn) innan landamæra Súdan. Trúarbrögð voru ólík í suðurhluta landsins og þeim nyrðri, menningin sömuleiðis og tungumálin. Borgarastyrjöld braust út árið 1989 og endaði með stofnun Suður-Súdan árið 2011.
Það var þó enginn endir á átökum eins og síðustu dagar sýna. Yfirvöld í Súdan hafa í ofanálag átt í deilum við flest nágrannaríki sín. Tekist er á um hvar landamærin liggja, um virkjanir og aðra nýtingu Nílar að ógleymdu ósætti vegna stuðnings eins ríkis við annað en ekki hitt. Þá hafa stjórnvöld í mörgum löndum, jafnvel fjarlægum, verið að skipta sér af málefnum Súdans lengi. Sum eru að reyna að stilla til friðar, þótt oft sé það gert með eigin hagsmuni í huga. Aðrir vilja að ein stríðandi fylking umfram aðra nái yfirhöndinni, hafa til dæmis áhyggjur af því að Rússar nái ítökum á Rauðahafi, opni þar herstöð líkt og Al-Bashir, fyrrverandi forseti, hafði verið opinn fyrir.
En hvernig munu þessi ósköp enda?
Hinu ofur viðkvæma vopnahléi var komið á í síðustu viku. Það var ekki það fyrsta sem var reynt og verður líklega ekki það síðasta. Báða þyrstir þá Al-Burhan og Hemeti í blóð og völd. Hvorugur hefur verið á þeim buxunum að gefa eftir. Ólíklegt hefur mátt teljast að þeir setjist fúsir að samningaborðum á ný.
Fulltrúar Sameinuðu þjóðanna vilja þó meina að þeir eygi von. Að stríðandi fylkingar hafi í fyrsta sinn frá því að átökin brutust út sagst vera opnar fyrir viðræðum. Engin tímasetning á slíkar viðræður hefur þó verið ákveðin.
Og enn er skotið og sprengjum kastað. Því reyna Súdanar enn að flýja til nágrannalanda, landa sem vilja flest alls ekki taka á móti þeim.
Flestir hafa flúið til Tsjad. Þar blasir eymdin ein við flóttafólkinu finni alþjóðastofnanir og samtök ekki fjármagn og það hratt til að fæða það og klæða.
Og hvort að það geti nokkru sinni snúið aftur heim er alls óvíst.
Athugasemdir