Það er bjart yfir öllu og hafið stillt þegar blaðamaður og ljósmyndari keyra eftir Reykjanesbrautinni á leið í Reykjanesbæ. Tilgangur ferðarinnar er að tala við bæjarbúa um fjölgun flóttafólks og umsækjenda um alþjóðlega vernd í sveitarfélaginu, um þá orðróma sem virðast hafa verið á kreiki um að það standi ógn af því fólki sem leitar skjóls þar. Þeir eru nokkrir orðrómarnir sem ganga um manna á milli til dæmis um „hælisleitanda sem safnar geymasýru úr bílum“ en hann hafði reyndar löngu verið afsannaður.
Hann birtist fyrst sem frétt á forsíðu Morgunblaðsins sumarið 2019. Fyrirsögnin var: „Hælisleitandi safnaði geymasýru á Ásbrú“ og fréttin ekki nema rétt tæp 80 orð. Blaðið sagðist hafa það eftir áreiðanlegum heimildum að öryggisvörður hefði komið að hælisleitanda við þessa iðju og að lögreglunni hafi í kjölfarið verið gert viðvart. Aldrei kom fram í hvaða tilgangi viðkomandi hygðist nota sýruna.
Fréttin var sú mest lesna á vef mbl.is daginn sem hún birtist og var síðar tekin upp af öðrum stórum miðlum. Tólf tímum eftir birtingu upphaflegu fréttarinnar fylgdi önnur á mbl.is þar sem yfirlögregluþjónn á Suðurnesjum sagði lögregluna aldrei hafa verið kallaða út vegna þessa og ólíklegt væri að umsækjandinn um alþjóðlega vernd hafi ætlað að nota sýruna í annarlegum tilgangi. Síðar kom í ljós að viðkomandi hafði ætlað að nýta sýruna til að losa stíflu í vaski á heimili sínu.
En fræinu hafði verið sáð og það á forsíðu dagblaðs. Eyða fyrir hvern sem vildi að fylla í, til hvers hælisleitandinn ætlaði sýruna. Á Facebook síðu mbl.is, þar sem fréttinni var deilt, gerði fólk tilraunir til að fylla í þá eyðu.
„Þeir nota það til að kasta í andlit fólks,“ skrifaði einn en flest ummælin undir fréttinni voru á þessa leið, að flóttafólk væri hættulegt og að „alvöru“ Íslendingum stæði ógn af þeim.
Kjarninn fjallaði um málið á sínum tíma, ummælin og samhengið og svo það að þingmaður hefði tekið þátt í umræðunni. Ásmundur Friðriksson, þingmaður Sjálfstæðisflokksins í Suðurkjördæmi, deildi upprunalegu frétt Morgunblaðsins á Facebook vegg sinn og efaðist um að geymasýran hafi átt að vera notuð í „fallegum og góðum ásetningi“. Þegar hann ritaði þetta og deildi víðar hafði lögreglan þegar afsannað málflutninginn.
Fitjar
Þegar blaðamaður og ljósmyndari komu sér á tal við íbúa Reykjanesbæjar nær fjórum árum síðar, fyrir utan verslunarkjarnann í Fitjum, bergmálaði orðrómurinn: „Það var nú í fréttum fyrir nokkru að náungi var hérna að safna geymasýru úr bílum. Það er náttúrulega bara notað í einum tilgangi, að skvetta framan í einhvern,“ sagði Atli Már Jóhannsson. Þá talaði hann um að hafa heyrt af því að „krakkar og fólk hefur verið áreitt inn í strætisvögnum, hérna í búðunum, inn á Krossmóum og víðar“. Aðspurður að því hvaðan hann heyrði þessar staðhæfingar svaraði hann af Facebook síðum og frá fólki „sem maður þekkir“.
„Það er bara orðið allt of mikið af þessu fólki hérna. Það verður bara að segjast eins og er,“ sagði hann. Það þyrfti ekki annað en að fara niður í Krossmóa og „sjá hvernig ástandið er þar,“ segir Atli og bætir við:
„Þetta fólk hangir bara á göngunum og er hérna út um allt.“
Orðfæri hans, um „Þetta fólk“ kom oft upp á tali okkar við íbúa þennan dag.
„Þetta lið“ var orðalag sem Agnar Már bifvélavirki notaði þegar blaðamaður náði tali af honum og spurði hvort hann fyndi fyrir fjölguninni. „Já, ég bý út í Garði og þetta lið býr beint á bak við mig.“ Börn í Garði „þora ekki í strætó lengur“ fyrir áreiti frá fullorðnu fólki og ráðist hefði verið á „unga stelpu í búðinni“. „Við erum ekki hrifin af því,“ sagði hann og átti hann við íbúa í Garði, aðra en flóttamenn og umsækjendur.
Er þetta eitthvað sem þú hefur séð sjálfur?
„Bæði séð og heyrt. Ég veit um börn sem hafa lent í því,“ svaraði Agnar. Aðspurður um hvort hann sæi lausn í sjónmáli sagði hann hana felast í fræðslu, samtali og því að „planta ekki fólkinu niður hvar sem er“.
„Reka hafnarboltakylfu í hnakkann á þeim“
Fréttir um áreitt börn höfðu áður birst á miðlum á borð við Víkurfréttir og Suðurnes.net. Í byrjun árs 2017 er frétt birt á Víkurfréttum sem fjallar um að „samfélagsmiðlar í Reykjanesbæ loga“ vegna flóttamanna sem höfðu áreitt börn í strætó og gert „aðsúg að lögreglu“. Fréttin er unnin upp úr færslu sem birtist á lokaðri íbúasíðu bæjarfélagsins. Börnin áttu að hafa hringt á neyðarlínuna og óskað eftir aðstoð lögreglu eftir að „erlendir karlmenn voru að áreita börn“.
„Eru þeir sagðir hafa bæði kysst og þuklað á börnum í strætisvagninum,“ segir í fréttinni. Bílstjóri strætisvagnsins er sagður viss um að þetta væru hælisleitendur frá Albaníu. Í ummælum við færsluna, sem fréttin var unninn upp úr, án annars samhengis, var staðhæft að „umræddum mönnum“ hafi verið vísað úr landi.
Foreldri skrifar að mennirnir væru „alræmdir“ og að fleiri foreldrar hafi kvartað undan því að börnin þeirra hafi „lent í þessum mönnum“ inn í verslunum. „Þetta eru albanskir stakir karlmenn-glæpamenn,“ skrifar foreldrið og bætir við: „Við eigum ekki að gefa afslætti og vísa fólki burt hið snarasta sem ekkert erindi hefur hérna.“
„Það er bara orðið allt of mikið af þessu fólki hérna. Það verður bara að segjast eins og er“
Síðar skrifar sama foreldri önnur ummæli þar sem það segir mennina hafa beitt börn „kynferðislegu ofbeldi“, lögreglan sé það fámenn og hafi það lítil úrræði að lítið sé hægt að aðhafast. Þegar lögreglan átti að hafa reynt að yfirheyra þá hafi mætt henni 20 til 30 manns „með aðsúg“. Kona ein lagði það til að „einhverjir góðborgarar“ tækju „málin í sínar hendur“ fyrst „löggan er svona fáliðuð.“
Einn íbúi sem svaraði á þræðinum gekk meira að segja svo langt að hóta því að „reka hafnarboltakylfu í hnakkann á þeim,“ yrði hann vitni að áreitinu. Annar íbúi tekur undir með honum og tjáir honum svo að hann taki með sér borvél.
Þá er talað um að fara út að leita að þeim og á öðrum stað spurt um heimilisfang. Einn segir: „Hýða þetta pakk að íslenskum sið.“ Mbl.is ásamt öðrum miðlum fjallaði um málið og vísaði í upprunalegu frétt Víkurfrétta. Daginn eftir birtist hins vegar frétt á mbl.is um að lögreglan hafði haft upp á þeim grunaða, „sem reyndist vera 14 ára gamall jafnaldri stúlkunnar“.
„Drengirnir eru börn og ósakhæfir vegna aldurs og verður því ekki aðhafst frekar í málum þeirra af hálfu lögreglu. Þeir voru hælisleitendur hér á landi en munu hafa farið af landi brott í nótt,“ segir í fréttinni.
Á þræðinum sem um ræðir segjast íbúar hafa fengið upplýsingar úr ýmsum áttum og nefna í því samhengi lögregluna. „Reykjanesbær þarf að endurskoða þetta með hælisleitendur- margir til vandræða, hef heyrt það frá mörgum þar á meðal lögreglumönnum.“
„Hýða þetta pakk að íslenskum sið.“
Heimildin leitaði til lögreglunnar á Suðurnesjum til fá upplýsingar um sannleiksgildi þessara staðhæfinga og annarra sem birtast í máli íbúa Reykjanesbæjar en lögreglan, hvorki lögreglustjórinn né yfirlögregluþjónn vildu veita í viðtal. Í tölvupósti frá Úlfari Lúðvíkssyni lögreglustjóra segir :„Þessum spurningum verður ekki svarað.“ Aðspurður um það hvers vegna ekki svarar hann:
„Bið þig að sýna því skilning en slíkum spurningum verður ekki svarað af hálfu embættisins. Það er ekki hlutverk lögreglu að svara flökkusögum eða taka þátt í spurningaleikjum eins og hér háttar til. Bið þig vinsamlega um að svara ekki þessum tölvupósti.“
Vantar betri úrlausn á vanda sínum
Kristbergur Jónsson, öryrki, hafði heyrt orðróma um „innbrot og annað“ en benti hins vegar á að honum þætti flóttamönnum vanta „betri úrlausn“ á vanda sínum, það fengi ekki mikla aðstoð, sem hann þekkti sjálfur vel og bætti svo við: „Það er bara enginn ógn af þessu fólki.“Samkvæmt tölum frá lögreglunni voru færri hegningarlagabrot á Suðurnesjum per íbúa heldur en árið 2014, þar með talið innbrot sem voru mun færri eða 27 árið 2014 og 14 í fyrra.
Laeila Jensen Friðriksdóttir, einnig öryrki, var á svipuðu máli. „Ég finn bara rosalega til með þessu fólki að þurfa að hírast í litlum, leiðinlegum og lélegum húsnæðum og hafa ekkert að gera allan liðlangan daginn.“ Að hennar mati ætti ríkisstjórnin að leysa þennan vanda.
Inn í verslunarkjarnanum sátu fjórir grunnskólanemar á bekk sem engan vanda sáu.
„Þetta er bara venjulegt fólk,“ segir einn þeirra sem bætir síðar við að í skólanum þeirra séu um það bil einn til tveir krakkar af erlendum uppruna sem bætast í hópinn á ári hverju. Aðspurð hvort þau hafa upplifað einhver vandræði af því segja þau öll í kór: „nei“ og ein þeirra bætir við: „Það er bara tekið rosalega vel á móti þeim. Þau eru rosalega velkomin.“
Miðbærinn
Þegar gengið er um miðbæ Reykjanesbæjar má sjá fjölda veitingastaða frá öllum heimshornum, sumir sennilega reknir af innflytjendum og slagorð sveitarfélagsins: Í krafti fjölbreytileikans, virðist eigi vel við. Fyrsti viðmælandi sem við rekumst á Hafnargötu heitir Jón Þór Ísberg og er húðflúrmeistari.
Hann kallar móttöku flóttamanna verkefni frekar en vandamál. „Af þeirri einföldu ástæðu að þetta fólk er að koma úr allskonar aðstæðum og þá þarf að halda áfram að hafa umgjörð og tæki og tól fyrir þetta fólk að koma inn í þetta þjóðfélag,“ og bætir við:
„Það liggur ekki meiri ógn af þeim en af öðrum samlöndum mínum,“ Hann hlusti ekki á orðróma á samfélagsmiðlum og kallar þá „hræðsluáróður“. Tveir einstaklingar í miðbænum kusu að koma ekki fram undir nafni og mynd af ótta við að vera kallaðir rasistar og missa jafnvel viðskipti út á það. Annar þeirra heyrði að „ þeir séu að brjóta allskonar af sér og stela og nauðga og eitthvað,“ en ekkert um „þetta lið“ rati í blöðin. Aðspurður um það hvort hann hafi lent í einhverju neikvæðu sjálfur sagði hann nei. „Ég þekki alveg fólk sem hefur lent í þessu. Bara nauðgað, alveg nokkrir í hóp,“ og bætir við:
„Það er bara alltof mikið af þessu fólki hérna. Við erum bara löngu búin að missa tökin á þessu. Meira að segja lögreglan segir það. Ekki opinberlega samt.“ Mikið af „þessu“ segir hann á „flakki á nóttunni“ og sagðist svo hafa heyrt að 61 mál á dag kæmi inn á borð lögreglunnar á Suðurnesjum vegna flóttamanna.
„Fólk hérna er mjög næs við flóttamenn. Við upplifum þennan bæ sem heimili“
Eins og áður kom fram vildi lögreglan ekki staðfesta málafjöldann á borði sínu eða aðrar staðhæfingar íbúa. Hinn aðilinn segist vita af verslunareigendum sem fjölguðu starfsfólki vegna þjófnaðar af hálfu flóttamanna. Þá segist hann þekkja til konu sem færi ekki í göngutúr án hundsins síns af ótta við að lenda í árás. Heilu blokkirnar væru teknar undir flóttafólk og af bæjarbúum og skólarnir réðu ekki við ástandið.
„Blokkirnar“ sem um ræðir eru leiguíbúðir í Reykjanesbæ sem stjórnvöld tóku á leigu undir búsetuúrræði fyrir umsækjendur um alþjóðlega vernd. Margrét Þórarinsdóttir, bæjarfulltrúi Umbótar í bæjarstjórn Reykjanesbæjar, gerði þetta að umtalsefni á bæjarstjórnarfundi í apríl:
„Við höfum séð að ráðuneytið hefur verið að taka blokk eftir blokk til leigu til að leigja undir hælisleitendur og þeir sem eru að missa leigusamninga sína á þessu ári fá ekki endurnýjun á samningi og eru sendir á götuna.“ Aftur mynduðust umræður um málið á íbúasíðu bæjarins. „Fátækt fólk nær ekki endum saman, það á ekki peninga fyrir mat því launin duga ekki og það er í hrönnum að missa leiguhúsnæði sín og þar er EKKERT RÍKISVALD sem grípur fólkið eins og gert er við svokallaða "efnahagsflóttamenn og hælisleitendur."
Vinnumálastofnun sendi í kjölfarið frá sér yfirlýsingu þar sem kemur fram að öllum fyrri leigjendum hafi verið boðið annað húsnæði í eigu húseiganda á sama verði.
Draumaland
Í blómabúðinni Draumalandi við Tjarnargötu starfar Nanna sem segir „ kurr í fólki,“ sem hafi áhyggjur af fjölgun flóttafólks. „Þetta kostar fullt af peningum sem við gætum ráðstafað á annan hátt. Samt er ég ekki á móti flóttafólki en þetta er bara of mikið.“ Sjálf hafði hún enga neikvæða reynslu af flóttafólki eða hælisleitendum.
Við sömu götu, beint á móti ráðhúsinu, stendur Pylsuvagninn. Á bekk einum situr maður með derhúfu og sólgleraugu sem segir blaðamanni frá bænum og bæjarlífinu, að bærinn sé „sofandi“ og vanti upp á skemmtanalíf. Það sé orðið þannig að erlendar mafíur ráði yfir sumum skemmtistöðum og taki jafnvel frá sæti þar og leyfi „íslendingum“ ekki að setjast.
Í jeppling við hlið vagnsins sat Ingvar Ingvason, ellilífeyrisþegi sem sagði meiri peninga fara í „ flóttamenn heldur en í ellilífeyrinn minn,“ þess vegna þyrfti að fækka þeim. Hann taldi nú enga ógn af þeim og átti sömuleiðis enga slæma reynslu af þeim.
Kjartan Már Kjartansson, bæjarstjóri Reykjanesbæjar, segir að allt sem lagt er út vegna flóttafólks og hælisleitanda sé „greitt af ríkinu,“ sveitarfélagið fái allan kostnað endurgreiddan frá ríkinu. Eftir að hælisleitandi hlýtur alþjóðlega vernd, fær kennitölu og ákveður að búa áfram í Reykjanesbæ sé hann hins vegar „orðinn eins og hver annar íbúi.“ Samningur á milli ríkisins og sveitarfélagsins gerir svo ráð fyrir að endurgreiða framfærslu á vegum félagsþjónustunnar fyrir 350 manns í þeirri stöðu.
„Þegar þú ert orðinn íbúi hér, þá áttu rétt á sömu þjónustu á sama stað og allir aðrir. “
Íbúar bæjarins hafa spurt Kjartan að því af hverju félagslega þjónustan við þessa nýju íbúa er ekki til húsa einhverstaðar annarsstaðar en í ráðhúsinu þar sem félagsþjónusta bæjarins er staðsett. Íbúar hafa kvartað undan því að viðtöl við nýja íbúa taki langan tíma, sem Kjartan segir þau vissulega gera vegna tungumálaörðugleika. Kjartan segir að það stríði gegn grunn hugmyndafræði þjónustunnar:
„Þegar þú ert orðinn íbúi hér, þá áttu rétt á sömu þjónustu á sama stað og allir aðrir. Þó að þú sért með erlendann bakgrunn. Það heitir inngilding og við viljum að þau komist inn í samfélagið og komi í ráðhúsið og sund, geri bara eins og aðrir íbúar gera.“
Krossmói
Margir bæjarbúa nefndu á verslunarmiðstöðina Krossmóa þegar vísað var til meintra vandræða vegna umsækjenda um alþjóðlega vernd. Á leið út úr bænum, var því rétt að koma við þar og taka stöðuna.
Inni í Krossmóum náðum við tali af Kristrúnu Jónsdóttur verkakonu sem sagði ekki „þverfótað fyrir þeim í sumum verslunum,“ og átti þá við flóttamenn og hælisleitendur. „Svo er þetta inn á lóðum hjá fólki, týnandi eitt og annað. Já, bara stela barnaleikföngum og svoleiðis.“ Sjálf hafði hún ekki lent í neinu neikvæðu en segist viss um að „dóp neyslan hafa aukist alveg svakalega hérna“.
Almennt segir hún fólk vera orðið reitt, það sé „búið að fá alveg nóg“ en bæjarstjórinn „dásami“ hinsvegar flóttafólk og hælisleitendur. „Hann er voða hrifinn af þessu.“ Aðspurð hvort hún upplifi raunverulega ógn við eigið öryggi segir hún:„Maður á alltaf von á því að það komi að því.“
Fyrir utan stendur strætóskýli þar sem vagnar koma reglulega frá Ásbrú. Við strætóskýlið standa þrír ungir menn, Abdul Hadi, Shahin Alikhil og Abdul Rahman og veifa.
Abdul Rahman, sá sem er lengst til hægri á myndinni, segir að hann hafi búið hér á landi í þrjá mánuði, sé upprunalega frá Afghanistan en búi ná ásamt hinum tveimur í herbergi á Ásbrú. Aðspurðir að því hvort þeim finnist þeir velkomnir í bæjarfélaginu svarar Abdul Rahman játandi. „Fólk hérna er mjög næs við flóttamenn. Við upplifum þennan bæ sem heimili“. Í sömu andrá keyrir rúta full af fólki upp að strætóskýlinu frá Ásbrú. Úr henni ganga nokkrar barnafjölskyldur og kona með lítið barn, á leið inn í Krossmóa.
„Ég vildi óska að það væri annað viðhorf“
Kjartan Már bæjarstjóri segir að hann vildi óska þess að „það væri annað viðhorf til þessara mála, hjá þessum hluta bæjarbúa, sem eru ósáttur“ en sýndi þeim sömuleiðis skilning. „Mér þykir voða leiðinlegt að það séu einhverjir íbúar hér sem líði illa af því að hér er fólk í neyð sem þarf aðstoð,“ segir hann og bætir við:
„Ég skil þá mjög vel en ég vildi óska þess að við værum komin lengra út af því að slagorð Reykjanesbæjar er: Í Krafti fjölbreytileikans. Það á við um fjölbreytileika í sinni fjölbreyttustu mynd, kynhneigð, trúarbrögð, þjóðerni, fólk með fötlun, allt þetta.“
Hann segir fjölgunina eflaust eiga eftir að aukast og fjölmenningu á Íslandi um leið en Íslands sé hins vegar langt á eftir hinum Norðurlöndunum varðandi skilning. „Þetta á bara eftir að aukast. Þeim sem líður illa í þessu umhverfi, fjölmenningu, ég veit ekki hvað þeir ætla að gera.“
Spurður að því hvað hann sjái sem lausn við því að bæjarbúum, eins og hann orðar það, líði illa vegna þessa segir hann: „Betri heim,“ og á þá við styrjöldum og stríðum út í heimi ljúki því að hans sögn vilji „allt þetta fólk fara heim til sín aftur,“ og nefnir sérstaklega í því samhengi þá Úkraínumenn, Sýrlendinga og Venesúelabúa.
„Það eru mjög fáir að leika sér af því að flýja land og koma hingað, til þess að vera hérna í snjókomunni. Ísland er æðislegt og allt það en þessu fólki líður ekki öllu vel, langt í frá. Eru með börn sem eru í tilfinningakreppu og sakna vina sinna og skilja ekki tungumálið í skólanum og mamma og pabbi eru atvinnulaus og fá ekki vinnu. Það er enginn að óska sér þessarar stöðu.“
Hans afstaða til málsins sé þá að gera þeim lífið „eins bærilegt og hægt er á meðan þau eru hérna hjá okkur“ og sama eigi við um aðra íbúa Reykjanesbæjar. „Við erum í því alla daga að reyna að gera betur við okkar íbúa, alveg sama hverjir þeir eru eða hvaðan þeir koma upphaflega.“
Skortur á vilja til að kynna sér málin
Aðspurður að því hvort vanti upp á aðgerðir af hálfu bæjarstjórnar til að ná til þessa hóps bæjarbúa, til dæmis með fræðslu, segir Kjartan að það hafi verið reynt nýlega, á íbúafundi í Stapa um málefni fólks á flótta, en hundrað manns hefðu mætt og þar af helmingur fólk sem starfar í málaflokknum.
„Við vorum með pallborð, við vorum með allskonar. Ég átti von á miklu fleira fólki. Það voru hundrað manns sem komu, hefði viljað hafa þúsund manns í húsinu,“ segir hann. Hinn helminginn af fundargestum telur hann vera „dæmigerða“ íbúa Reykjanesbæjar sem vildu fræðast um málefnið. „Hinir komu ekki og hvað getum við þá gert?“ Hann segir mikið efni aðgengilegt þeim sem vilji kynna sér málaflokkinn en til þess þurfi vilja sem hann telur að skorti. „Hvernig færðu fólk til að vilja það? Ég er bara fiðluleikari, ég er ekki sálfræðingur.“
Hann segir stjórnmálamenn „auðvitað“ þurfa að taka ábyrgð á orðræðu sinni, hvort sem það er inn á bæjarstjórnarfundum eða í pontu Alþingis. Hann segir að orðrómarnir sem hafa sprottið upp þar og þaðan til bæjarbúa megi skýra að hluta til með því að hópurinn sem sé á móti flóttafólki, hælisleitendum eða fjölguninni, sé hávær og þá sé „svolítið freistandi fyrir pólitíkusa að taka undir þessa háværu umræðu. Þá eru þeir með inn í bergmálshellinum og fá hrós fyrir að vera sömu skoðunnar og taka undir“. Hinir, sem hann telur sem meirihluta, þeir sem „skilji málið og er hlynnt þessu,“ þori að hans sögn ekki að tjá sig opinberlega af ótta við að „vera tekið af lífi á samfélagsmiðlum. Af háværa hópnum“.
Við sem samfélag, ákváðum á hinu háa Alþingi þennan stuðning og eigum að standa undir því, ekki senda ábyrgðina á nær samfélagið sem tekur við vandanum, þó það sé ætíð gert með ótrúlega góðum huga.
Getur verið að ráðamenn samfélagsins séu að skarta stolnum fjöðrum?
"Kjartan Már Kjartansson, bæjarstjóri Reykjanesbæjar, segir að allt sem lagt er út vegna flóttafólks og hælisleitanda sé „greitt af ríkinu,“ sveitarfélagið fái allan kostnað endurgreiddan frá ríkinu."