Bankakerfið hefur alltaf mergsogið íslensku þjóðina. Hér áður fyrr voru bankarnir að stærstum hluta pólitískar afgreiðslustofnanir, þar sem flokkarnir röðuðu gæðingum sínum í áhrifastöður. Hvort bitlingahjörðin lumaði á menntun, starfsreynslu eða annarri sérþekkingu skipti minnstu máli. Markmiðið var auðvitað að láta fjármagnið renna í sem mestum mæli í pólitíska farvegi — til flokksbræðra og fyrirtækja innvígðra.

Ilmurinn úr kjötkötlunum var sérstaklega sætur á fyrstu áratugum lýðveldisins þegar verðbólgustigið var iðulega hærra heldur en vextir af lánum — og óstjórnin sló öll met á milli 1970 og 1980. Fólk fékk hreinlega borgað fyrir að slá peninga þegar víxlverkanir verðbólgu og launaskriðs lækkuðu raunvirði skuldanna undurhratt. Heilar kynslóðir sáu fasteignaskuldir sínar fjara út og fjárfestingar í fyrirtækjum voru niðurgreiddar.

Á sama tíma og skuldakóngar rökuðu inn peningum töpuðu allir ráðdeildarsamir aðilar sem áttu sparifé á bók.

Bankastjórar höfðu allt að því guðlegt vald til þess að hlaða gulli undir fólk eða senda það út á gaddinn.

Hagkerfi sem niðurgreiðir lán stenst auðvitað ekki. Frekar en að horfa til hagkvæmni eða arðsemi láta menn aðgengi að lánalínum ráða ferðinni. Allt verður að gerast strax — hvort sem um er að ræða kaup á togara, sífellt stærra húsnæði eða þvottavél — því leikurinn snýst um að hala inn raunverulegum verðmætum áður en peningarnir brenna upp á verðbólgubálinu.

Bankarnir blómstruðu og útibú spruttu upp eins og gorkúlur á verðbólguárunum. Í ljósi þess að þessar stofnanir lánuðu stöðugt peninga sem báru neikvæða vexti gæti gróðinn virst mótsagnakenndur — því svona lánastarfsemi hefði vissulega sett alla aðra á hausinn — en bankar lána ekki sömu tegund peninga og aðrir aðilar hagkerfisins.

Bankar nota tvöfalda bókfærslu (fundin upp af Luca Pacioli 1494) með þeirri útfærslu að þeir búa til nýja peninga í hvert skipti er þeir lána. Lykilinn er að í fyrsta skrefi ferilsins eru peningarnir sem bankinn lánar lagðir inn á reikning viðskiptavinarins í bankanum. Nýtt lán sem Jón Jónsson tekur fer í bókhaldið sem eign (Jón skuldar bankanum upphæðina sem er lögð inn á reikning hans) og jafnast út sem skuld (bankinn skuldar Jóni fyrrnefnda upphæð). Þegar Jón endurgreiðir lánið hverfur það úr bókhaldinu og bankinn situr eftir með gróða af vöxtum og gjöldum. 

Þessi töfrabrögð væru óhugsandi ef bankinn lánaði sparifé fólks, eins og oft er haldið fram, því þá þyrfti að lækka innistæðurnar í bókhaldinu til móts við útlánin. Málið er líka einfalt ef við gerum okkur grein fyrir að allar innistæður í bönkum voru í upphafi útlán. Það er engin önnur leið til þess að koma peningum í umferð. Reglur um bindiskyldu og slíkt eiga að koma í veg fyrir að bankarnir misnoti aðstöðu sína til þess að búa til peninga úr lausu lofti, en á miklum verðbólgutímum þarf stöðugt meira peningamagn í umferð og bankarnir eru á grænni grein.

Verðtrygging lána

Árið 1980 gáfust íslenskir pólitíkusar og Seðlabankinn upp á að reyna eðlilega hagstjórn og settu kerfið á sjálfstýringu með verðtryggingu lána. Þessari „tímabundnu“ aðgerð (söluskattur — síðar virðisaukaskattur — var líka „tímabundin“ aðgerð) fylgdi gulrót, verðtryggð laun, sem fljótlega var fjarlægð.
Verðtryggingin er ekki aðeins hræðilegt böl og lélegt hagstjórnartæki sem lætur bankana blóðmjólka fólkið — verðtryggð neytendalán eru klárlega ólögleg.

Bæði í Bandaríkjunum og Evrópu er bannað að lána fólki með skilmálum sem erfitt eða ómögulegt er að skilja eða reikna út.

Verðtryggð lán flokkast undir afleiðuviðskipti sem hinn almenni neytandi getur aldrei metið á fullnægjandi hátt. Það eitt gerir þau ólögleg samkvæmt samningum Íslands við ESB og vonandi verður þessi augljósa staðreynd viðurkennd af Hæstarétti.

Bankar á silfurfati og eftirleikurinn

Vinavæðing stærstu banka landsins sýndi pólitískan vanþroska þjóðarinnar betur en flest annað — getur nokkur ímyndað sér svipaða sjálftöku í öðru iðnvæddu ríki? — og eftirleikurinn var hroðalegur. Allt var tæmt eða veðsett í botn — bankar, sparisjóðir, tryggingafélög, fiskimiðin, fyrirtæki og gjaldeyrisforði Seðlabankans — og lítið skilaði sér til baka. Það er barnalegt sem sumir halda fram að allir þessir peningar og gjaldeyrir hafi bara gufað upp. Mikið gufaði upp en vissulega liggur góður slatti á leynireikningum í skattaparadís. Vonandi ber okkur gæfa til að kaupa upplýsingar um nokkra slíka.

Einhver hefði haldið að bankakerfi sem rústaði heilu hagkerfi þjóðar fengi að finna til tevatnsins með hertu regluverki og færri tækifærum til þess að svína á fólki. Hið gagnstæða gerðist þó á Íslandi og kerfið byrjaði strax og það reis úr öskunni að mala gull.

Frá ársbyrjun 2009 hefur hreinn gróði Arion banka verið 104 milljarðar kr., Íslandsbanka 124,6 milljarðar og Landsbankans 142 milljarðar. Samanlagður gróði þessarar dómsdagsmaskínu frá hruni er því 370,6 milljarðar kr.!

Þessi sorgarsaga hefði getað endað allt öðruvísi ef bankarnir hefðu ekki fengið lánasöfnin á brunaútsölu og yfirvöld hefðu stöðvað okrið. Þak á hæstu raunvexti meðal iðnvæddra þjóða hefði verið góð byrjun.

Alls konar gjöld sem bankarnir klína á viðskiptavini sína virðast sótt beint í leikhús fáránleikans og þau sýna glöggt að það er engin virk samkeppni á þessum markaði.

Eða sanngjörn neytendalöggjöf og eftirlit með framkvæmd hennar. 

Fólkið sem bankarnir okra á, skattgreiðendur, bjargaði kerfinu með útgáfu þriggja skuldabréfa að andvirði samtals 189,6 milljarða, og þessir sömu skattgreiðendur hafa síðan 2009 borgað af þeim 70,2 milljarða í vexti … og reikningarnir halda áfram að koma inn um lúguna.

Skattgreiðendur sáu gjaldeyrisforða Seðlabankans hverfa og hafa auk þess fengið vaxtareikning upp á 80 milljarða vegna gjaldþrots bankans. Þjóðfélagið lamaðist við hrunið, landflótti brast á, þúsundum heimila var fórnað, einstaklingar buguðust og ótal aðrir hlutir fóru úrskeiðis. Harmleikurinn allur verður seint reiknaður í beinhörðum peningum. En það er einn sérstakur flötur á þessu máli sem er áhugavert að skoða.

Meðvirkur ríkiskassi

Okur bankanna skilar ríkissjóði miklum tekjum. Fyrir utan skatta fær ríkið feikilegar arðgreiðslur. Á þessu ári borgar Landsbankinn ríkinu 24 milljarða arð fyrir gróðann 2014. Ríkissjóður á 13% eignarhlut í Arion og 5% í Íslandsbanka, sem ætti að skila verulegum arðgreiðslum af tugmilljarða gróða þessa tveggja banka.

Þótt það sé mjög þægilegt fyrir ríkið og réttlátt að það hafi tekjur af bankakerfinu, þá er sá hluti teknanna sem á rætur sínar í hreinu okri ekkert annað en óbein skattheimta. Viðskiptavinir bankanna eru að borga ríkinu óbeina skatta og einkaaðilar, aðallega huldumenn í Arion og Íslandsbanka, græða mikið í leiðinni.

Þessi tegund skattheimtu er ákaflega óheppileg því skuldum vafið fólk og fyrirtæki, „bestu“ viðskiptavinir bankanna, eru illa í stakk búin til að bera þennan okurbagga. Þarna er ríkið raunverulega að taka til baka skuldaleiðréttinguna og gott betur. 
 
Jóhannes Björn er meðal annars höfundur bókarinnar Falið vald, þar sem hann greindi íslenskt valdakerfi árið 1979.