Utanríkisstefna Íslands á árunum eftir hrun hefur einkennst af viðleitni til að tryggja Íslandi efnahagslegt skjól. Þetta segir Baldur Þórhallsson, prófessor við stjórnmálafræðideild Háskóla Íslands, sem nýlega gaf út bókina Small States and Shelter Theory: Iceland’s External Affairs.

„Stjórnmálamenn forðast að segja það upphátt, að viðurkenna að íslensk stjórnvöld leiti stöðugt eftir vernd erlendra aðila, því okkar heimatilbúna pólitíska orðræða leyfir þeim það ekki,“ segir Baldur. „Við fræðimennirnir getum hins vegar leyft okkur að segja það, að utanríkisstefna Íslands hefur í raun alla tíð gengið út á að leita skjóls. Við sjáum þetta eftir hrun, þegar vinstristjórnin sótti um aðild að Evrópusambandinu. Árið 2013 varð Ísland fyrsta Evrópuríkið sem gerði fríverslunarsamning við Kína og nú árið 2018 líta sumir ráðamanna svo á að besti kostur okkar sé að fylgja Bretum eftir í heiminum og gera fríverslunarsamninga, að þannig megi tryggja okkur efnahagslegt skjól – því það hefur enn ekki tekist. Okkur vantar ennþá sterkan bakhjarl til að koma okkur til aðstoðar þegar efnahagsleg áföll dynja yfir.“

Hagfræðiprófessor sagði skjólið dýrkeypt

Í síðasta tölublaði Stundarinnar birtist ítarlegt viðtal við Hilmar Þór Hilmarsson, hagfræðiprófessor við Háskólann á Akureyri, sem nýlega gaf út bókina The Economic Crisis and its Aftermath in the Nordic and Baltic Countries: Do As We Say and Not As We Do. Þar fjallar Hilmar meðal annars um efnahagslegan fórnarkostnað af evruupptöku Eystrasaltsríkjanna og rekur hvernig áhrifamikil ríki innan Evrópusambandsins beittu sér fyrir því að Eystrasaltsríkin héldu í fastgengisstefnu og skæru rækilega niður í ríkisbúskapnum eftir að alþjóðlega fjármálakreppan skall á haustið 2008. Með þessu hafi norrænum bönkum, sem Eystrasaltsþjóðirnar stóðu í skuld við, verið bjargað á kostnað lífskjara almennings í þessum fátækari nýmarkaðsríkjum.

Í viðtalinu við Hilmar var vikið að skjólskenningum í samhengi við Evrópusambandið og haft eftir honum að skjól sambandsins væri stundum dýru verði keypt. „Smáþjóðir geta orðið illa úti í átökum við ESB og stærri aðildarríki þess. Þetta höfum við séð greinilega í til dæmis Grikklandi sem hefur gengið í gegnum miklar hörmungar í samskiptum við ESB og sum stærri aðildarríki ESB. Aðstoð ESB við Lettland leiddi líka til mikilla hörmunga þar,“ segir hann. „Gæfa Íslands í hruninu 2008 var meðal annars sú að við höfðum frjálsari hendur. Gengið féll og við þurftum ekki að fylgja neinni formúlu frá Brussel á sviði ríkisfjármála. Við þurftum heldur ekki að hlýða stærri ríkjum, Bretlandi og Hollandi, sem leituðust við að vernda sína hagsmuni og fengu þar stuðning ESB gagnvart Íslandi. Mér finnst skjólskenningar frekar vafasamar þegar maður skoðar reynslu smáríkja. Ég álít að farsælla sé fyrir Ísland að leggja áherslu á góð samskipti við aðrar þjóðir, þar á meðal stórveldin, og taka svo sjálfstæðar ákvarðanir út frá eigin hagsmunum eins og reyndist farsælt í hruninu 2008. Það er engin stór mamma úti í heimi sem mun alltaf vernda okkur.“

Skjólskenningin dragi upp raunsærri mynd

Ísland og skjólskenningNýlega gaf Baldur Þórhallsson út bókina Small States and Shelter Theory: Iceland’s External Affairs þar sem fjallað er um stöðu Íslands í samfélagi þjóðanna út frá kenningunni um skjól.

Baldur segir að honum finnist Hilmar afgreiða smáríkjakenningar með sérkennilegum hætti. „Hann segir að sér finnist skjólskenningar vafasamar, en kenningin um skjól byggir á viðteknum kenningum í alþjóðastjórnmálum um að smáríki þurfi á bandamönnum að halda til að styrkja varnir og efnahag sinn. Með kenningunni um skjól er reynt að draga upp raunsærri mynd af samskiptum lítilla og stórra ríkja heldur en oft er gert, bæði í fræðunum og almennri umræðu,“ segir Baldur.

„Smáríki geta vissulega búið yfir ýmsum styrkleikum en nær undantekningarlaust er litið svo á að vegna takmarkaðrar varnargetu og lítils heimamarkaðar, sem sveiflast meira en stór heimamarkaður, þurfi þau á bandamönnum að halda, stærri ríkjum og alþjóðastofnunum. Smáríki verða vissulega að hafa góða stjórn á hlutunum heima fyrir en skjólskenningin kveður á um mikilvægi þess að smáríki tryggi sér skjól til að reyna að fyrirbyggja að þau verði fyrir áfalli, að þau fái aðstoð þegar í stað ef að þau verði fyrir áfalli og njóti aðstoðar við uppbyggingu eftir áfallið. Fagrar yfirlýsingar vinaþjóna á tyllidögum þýða oft lítið þegar á reynir eins og dæmi sanna. Smáríki verða að tryggja sér skjól með skriflegum samningum við stærri ríki eða með aðild að alþjóðastofnunum til að auka líkur á því að þau fái aðstoð þegar þau verða fyrir áföllum.“

Hann segir að skjólskenningin taki einnig til mikilvægis félagslega og menningarlegra samskipta, til dæmis hve brýnt er að smáríki nái að soga til sín nýjustu strauma og stefnur í vísindum og menningu og nýsköpun. 

Aðgangur að innri markaðnum engan veginn sjálfgefinn

„Lítil samfélög hafa takmarkaðri mannauð en stór samfélög sem gerir það til dæmis nauðsynlegt fyrir þau að hafa aðgang að erlendum menntastofnunum. Að öðrum kosti eiga þau á hættu að staðna. Það að Íslendingar hafi aðgang að menntastofnunum og rannsókna- og nýsköpunarsjóðum í gegnum samninginn um Evrópska efnahagssvæðið og Norðurlandasamvinnuna lítum við á sem skjól. Þessi aðgangur er engan veginn sjálfgefinn og smærri ríki á EES-svæðinu, og þá sérstaklega Ísland, fá mun meira úr úr þessari samvinnu heldur en stóru ríkin. Með þessu erum við að reyna að benda á mikilvægi félagslegra samskipta í samskiptum ríkja og útvíkka kenningar í alþjóðasamskiptum. Kenningin um skjól kveður þannig á um mikilvægi þess að smáríki hafi pólitískt, efnahagslegt og félagslegt skjól stærri ríkja og alþjóðastofnana.“