Af og til heyrir maður látið að því liggja að Jesús frá Nasaret hafi aldrei verið til sem söguleg persóna!

Hér er um einstaklega undarlega staðhæfingu að ræða sem enginn ábyrgur sagnfræðingur tekur alvarlega. En það á ekki við um einstaka guðleysingja, sem eiga það til að tala í hálfgerðum æsifréttastíl þegar Jesú og kristna trú ber á góma. En á bak við slíka staðhæfingu liggja gjarnan frekari staðhæfingar um meintan skort á sögulegum heimildum um persónu og líf Jesú: Engar heimildir séu til um Jesú frá hendi þeirra sem þekktu hann! Ennfremur séu samtímaheimildir utan Nýja testamentisins undarlega hljóðar um Jesú! Og þá hafi þær litlu heimildir sem þó eru til misst gildi sitt í meðförum kirkjunnar sem einkum vildi varðveita sína eigin útgáfu af lífi og dauða Jesú og því haldið sumu til haga en hent öðru!

Í þessu sambandi má minna á nokkur atriði sem rétt er að hafa í huga – enda þótt ýmsu öðru mætti bæta við.

Tíu heiðnir (ekki kristnir) höfundar minnast á Jesú innan 150 ára frá dauða hans! Það er hreint ekki lítið, og í raun ríkulegri vitnisburður en margar aðrar þekktar persónur sögunnar státa af. Engir þessara höfunda voru sérstaklega hliðhollir kristinni trú og ýmsir hverjir beinlínis fjandsamlegir í hennar garð. Þar á meðal eru sagnaritaranir Jósefus, Tacítus og Seutóníus, sem uppi voru á fyrstu öld.

Hvað sem segja má um þessar heimildir leiða þær í ljós sögu sem samsvarar vel þeirri sem er að finna í Nýja testamentinu: Á dögum Tíberíusar keisara var uppi gyðingur að nafni Jesús. Hann var kennari sem þótti gera undraverða hluti. Hann var krossfestur á tímum Pontíusar Pílatusar og átti sér fylgjendur eftir dauða sinn. Um það er ekki deilt. Eingöngu á grundvelli þessara heimilda vitum við meira um Jesú en flesta aðra frá fornöld.

Þá ber að hafa hugfast að þegar Nýja testamentið var ritað var kirkjan alls ekki komin til sögunnar sem skipulögð stofnun. Þvert á móti var hún fámennur, ólöglegur, valdalaus og ofsóttur hópur fólks. 

Það sem við þekkjum sem Nýja testamentið er í raun safn sjálfstæðra heimilda frá fyrstu áratugunum eftir dauða Jesú. Sem ritsafn verður Nýja testamentið ekki endanlega til fyrr en á 4. öld. Og þessi rit eru einstök að mörgu leyti. Engin rit fornaldar eru til í jafnmörgum handritum (mörgum þúsundum) eða jafngömlum. Af því vitum við að ritin hafa varðveist svo að segja óbreytt fram á okkar daga. 

Einnig eru rit Nýja testamentisins einstök með tilliti til þess hversu nálægt þau liggja í tíma þeim atburðum sem þau greina frá. Í því samhengi má minna á að ævisögur Arríans og Plútarks um Alexander mikla eru ritaðar 400 árum eftir dauða Alexanders. Þrátt fyrir það eru þær álitnar nokkuð góðar heimildir. Ólíkt þessu eru elstu varðveittu bréf Páls postula rituð aðeins 15-20 árum eftir dauða Jesú. Og hafa ber í huga að Páll, sem var samtímamaður Jesú, byggir á enn eldri heimildum. Það sama á við um guðspjöllin. Þau eru rituð á fyrstu áratugunum eftir dauða Jesú og byggja á enn eldri heimildum sem liggja mjög nærri atburðunum sjálfum, aðeins fáeinum árum að mati sumra fræðimanna. Af því má sjá að staðhæfingar um goðsöguleg áhrif í frásögnunum eru fræðilega óábyrgar. Eins og klassískir sagnfræðingar hafa sýnt fram á var ekki nægur tími til að goðsöguleg áhrif skyggðu á kjarna þeirra sögulegu atburða sem guðspjöllin greina frá.

Þetta má líka merkja á þeirri staðreynd að rit Nýja testamentisins greina frá persónum og stöðum sem eiga sér raunverulega sögulega stoð, eins og sjá má af heimildum utan Nýja testamentisins og fornleifarannsóknum. Lúkasarguðspjall er gott dæmi. Sú frásögn er afrakstur beinnar sögulegrar rannsóknar guðspjallamannsins á lífi og starfi Jesú, sem fól m.a. í sér samtöl við sjónarvotta og þá sem þekktu til ævi og sögu Jesú (sbr. Lúk 1.1-4). Frásögn Lúkasarguðspjalls skarast jafnframt mjög við veraldlega sögu síns tíma. Þegar svo ber undir hafa rannsóknir sýnt að Lúkasarguðspjall er mjög áreiðanlegt í sögulegu tilliti. Raunin er sú að ef sögulegt gildi guðspjallanna og annarra rita Nýja testamentisins er véfengt verðum við jafnframt að setja spurningarmerki við mikið af þekkingu okkar á sögu hins grísk-rómverska heims.

En þá minna ýmsir á að Nýja testamentið var ritað af kristnu fólki sem vart hafi verið hlutlaust. Gildi þess sé því lítið. Jú, vissulega voru ritin skrifuð af kristnu fólki. Mikilvægari spurning er þó hvers vegna þetta fólk snérist til kristinnar trúar. Burtséð frá því þarf að hafa í huga að öll rit eru skrifuð af ástæðu. Rit Nýja testamentisins eru ekki undantekning frekar en aðrar sögulegar heimildir. En það gerir þau ekki sjálfkrafa að staðleysum. Vitanlega voru höfundar rita Nýja testamentisins ekki hlutlausir, ekkert frekar en þeir guðleysingjar sem gagnrýna þá allt fram á þennan dag. En fólk getur haldið staðreyndum til haga þótt það sé ekki hlutlaust með tilliti til þeirra. Vitnisburður þeirra sem upplifðu helförina er sannarlega ekki hlutlaus. Þeir sem reyndu hana á eigin skinni voru ekki hlutlausir áhorfendur. En það rýrir ekki vitnisburð þeirra. Þvert á móti. Í raun má segja að kristið fólk átti öðru fremur mikið undir því að staðreyndum um líf og starf Jesú væri haldið réttilega til haga.

Og hvers vegna hefðu höfundarnir átt að ljúga? Engin ábyrgur sagnfræðingur telur að frásögn Nýja testamentisins sé helber lygasaga eða samsæriskenning frá a til ö. Af hverju hefði þetta alþýðufólk spunnið upp lygasögu frammi fyrir fjandsamlegum valdhöfum gyðinga og rómverja? Af hverju hefðu fylgjendur Jesú yfirgefið öryggi eigin trúar og hefðar? Fyrir upphefð, áhrif og völd? Nei, þeir uppskáru hið gagnstæða – misskilning, hæðni, höfnun, ofsóknir, harðræði og dauða. Eitthvað alveg sérstakt hefur þurft til.

Því neita þó margir og benda á kraftaverkin. Þau geti ekki hafa átt sér stað. En slík staðhæfing er ekki söguleg í eðli sínu heldur heimspekileg. Jafnvel efafyllstu sagnfræðingar og fræðimenn hafna því ekki að hinn sögulegi Jesús hafi gert kraftaverk, þ.e. hafi gert það sem í hans augum og annarra var af yfirnáttúrulegum toga. Öðru verður aðeins haldið fram á grundvelli náttúruhyggju, þ.e. guðlausrar heimsskoðunar. En slíkt viðhorf þarf að rökstyðja. Kraftverk verða ekki útilokuð nema með því að útiloka tilvist Guðs. Og í ljósi þeirra skynsamlegu raka sem liggja tilvist Guðs til grundvallar er ekki réttlætanlegt að útiloka kraftaverk, og því fyllsta ástæða til að hafa opinn huga gagnvart þeim.

„Og um það er ekki heldur deilt að fylgjendur Jesú, sem flúðu eftir dauða hans, niðurbrotnir og óttaslegnir um eigið líf“

Hvað sem öðru líður er ekki deilt um það sögulega séð að Jesús frá Nasaret dó á krossi og var í kjölfarið lagður í gröf sem litlu síðar reyndist tóm. Lík hans fannst aldrei. Ennfremur heyrir það til atburða sögunnar að fjöldi manns upplifði Jesús lifandi eftir dauða hans. Og um það er ekki heldur deilt að fylgjendur Jesú, sem flúðu eftir dauða hans, niðurbrotnir og óttaslegnir um eigið líf, stigu skyndilega fram þvert á það sem vænta mátti og sögðu hann risinn frá dauðum, og borguðu fyrir það með lífi sínu.

Hvað það felur í sér hafa sjálfsagt flestir skoðun á. Ýmsar kenningar hafa komið fram. En orð hins virta fræðimanns N.T. Wright koma óhjákvæmilega í hugann: Sem sagnfræðingur get ég ekki útskýrt tilkomu frumkristinsdómsins á öðrum forsendum en þeim að Jesús frá Nasaret reis upp frá dauðum, rétt eins og fyrstu fylgjendur hans staðhæfðu.