Hannes Hólmsteinn Gissurarson, prófessor í stjórnmálafræði við Háskóla Íslands, skrifar þriggja síðna úttekt um feril Davíðs Oddssonar í Seðlabankanum í Morgunblaðið í dag í tilefni 70 ára afmælis hans. Skrif Hannesar eru í takt við námsefni hans í skyldunámskeiði við stjórnmálafræðideild Háskóla Íslands, en söguskýringin gengur í berhögg við þær niðurstöður sem fram koma í skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis um bankahrunið frá 2010.
Í grein Hannesar er fullyrt að Davíð hafi aðeins verið búinn að vera nokkrar vikur í Seðlabankanum þegar hann var farinn að hafa áhyggjur af örum vexti íslensku bankanna. Haustið 2007 hafi hann sest niður með eiginkonu sinni og rætt við hana um hvort hann ætti að segja af sér. Hann hefði svo þungar áhyggjur af bönkunum. „Fáir sem engir vildu hlusta á varnaðarorð hans og hann gerði ráð fyrir að sér yrði kennt um ef bankarnir féllu. Davíð ákvað samt að þrauka í bankanaum,“ segir meðal í grein Hannesar.
Enn fremur hafi Davíð, og hinir bankastjórar Seðlabankans, varað stjórnvöld við yfirvofandi bankahruni í ársbyrjun 2008. Hannes greinir ítrekað frá því að aðgerðir til að fyrirbyggja eða milda bankahrun hafi fyrst og fremst strandað á Samfylkingunni. „Þótt þeir Geir H. Haarde forsætisráðherra og Árni Mathiesen fjármálaráðherra tækju viðvaranir Davíðs alvarlega gegndi öðru máli um forystumenn Samfylkingarinnar,“ segir í greininni.
Um stjórnarslitin í kjölfar hrunsins segir Hannes að Samfylkingin hafi ekki þolað álagið og gengið úr stjórn Geirs H. Haarde í janúarlok 2009. „Ný vinstristjórn Jóhönnu Sigurðardóttur braut viðtekna venju um sjálfstæði seðlabanka og hrakti seðlabankastjórana þrjá úr starfi,“ skrifar hann.
Ósammála niðurstöðu Rannsóknarnefndar Alþingis
Rannsóknarnefnd Alþingis komst að þeirri niðurstöðu árið 2010 að seðlabankastjórarnir þrír hefðu gerst sekir um vanrækslu í tveimur málum. Þessar ásakanir segir Hannes hæpnar. Báðar ásakanirnar um vanrækslu hafi í raun verið um að Seðlabankinn hefði átt að láta gera fleiri skýrslur, panta fleiri sérfræðiálit eða semja fleiri minnisblöð á ögurstund þegar taka þurfti snöggar ákvarðanir. „Eftir að fjöldi íslenskra lögfræðinga og hagfræðinga hafði rannsakað Seðlabankann hátt og lágt í eitt og hálft ár með rúm fjárráð og ótakmarkaðan aðgang að upplýsingum fundu þeir þær tvær hugsanlegu vanrækslusyndir, að vantað hefði skjalavinnu að baki tveimur ákvörðunum sem þó hefðu sjálfar verið eðlilegar. Hvorug hin hugsanlega vanrækslusynd breytti þó neinu um bankahrunið. Hér hafði fjallið tekið jóðsótt og fæðst lítil mús,“ skrifar Hannes.
„Ein meginástæðan til þess hversu vel hefur gengið er að á örfáum haustdögum árið 2008 var reistur varnarveggur um Ísland.“
Hann segir meginskýringu Rannsóknarnefndar Alþingis á bankahruninu ekki beinlínis ranga, heldur ófullkomna. Hún hafi talið upp ýmis atriði sem gerði bankakerfið viðkvæmt en horft fram hjá því hvers vegna það féll. „Gler brotnar ekki aðeins af því að það sé brothætt, heldur af því að eitthvað gerist,“ skrifar Hannes. „Vissulega höfðu bankarnir vaxið of hratt og stjórnendur þeirra og eigendur farið langt fram úr sjálfum sér svo að hér myndaðist kerfi sem var viðkvæmt eða „brothætt“. En ástæðan til þess, að íslenska bankakerfið féll á meðan hið svissneska (sem var hlutfallslega jafnstórt) hélt velli var að svissneski seðlabankinn fékk lausafjárfyrirgreiðslu frá Bandaríkjunum en íslenska seðlabankanum var neitað um slíka fyrirgreiðslu bæði í Evrópu og Bandaríkjnunum, jafnframt því sem breska Verkamannaflokksstjórnin olli falli Kaupþings með því að loka dótturfélagi þess í Lundúnum og setja hryðjuverkalög á Landsbankann, Seðlabankann og Fjármálaeftirlitið.“
Davíð er að lokum lýst sem nokkurs konar bjargvætti Íslands í hruninu. Hann hafi séð hætturnar fyrir en talað fyrir daufum eyrum. Þá hafi fjölmiðlar ekki veitt bönkunum neitt aðhald, nema helst Morgunblaðið. En neyðarlögin sem viðbúnaðarhópur Seðlabankans og starfsfólk bankans, viðskiptaráðuneytisins og Fjármálaeftirlitsins undirbjuggu saman með aðstoð erlendra sérfræðinga hafi reynst hið besta. „Ein meginástæðan til þess hversu vel hefur gengið er að á örfáum haustdögum árið 2008 var reistur varnarveggur um Ísland. Því var bjargað sem bjargað varð,“ segir Hannes að lokum í greininni.
Áður skrifað um Davíð í Morgunblaðinu
Þetta er ekki í fyrsta skipti sem Hannes Hólmsteinn skrifar um Davíð, ritstjóra Morgunblaðsins, á síðum Morgunblaðsins. Nokkrum dögum áður en Davíð tilkynnti að hann ætlaði í forsetaframboð birtist fjögurra síðna grein um Davíð í Morgunblaðinu, skrifuð af Hannesi, þar sem farið var yfir feril Davíðs með afar jákvæðum hætti. Davíð var meðal annars lýst sem „upplitsdjörfum alþýðupilti“.
Þá var því haldið fram að bankahrunið væri einkum Bretum og Bandaríkjamönnum að kenna. „Þótt Jón Ásgeir Jóhannesson og bandamenn hans hafi vissulega veikt viðnámsþrótt hagkerfisins með skefjalausri skuldasöfnun, eru meginskýringarnar á bankahruninu sjálfu þær tvær, að Bandaríkjamenn neituðu okkur um hjálp og Bretar stuðluðu beinlínis að falli bankanna,“ skrifaði Hannes.
Söguskýring Hannesar kennd í skyldunámskeiði við Háskóla Íslands
Sams konar söguskýring er kennd í skyldunámskeiði Hannesar um stjórnmálaheimspeki við stjórnmálafræðideild Háskóla Íslands. Í bók hans, Saga stjórnmálakenninga, er bankahrunið að miklu leyti rakið til óvildar bandarískra og breskra stjórnvalda, en jafnframt tekið fram að framganga Jóns Ásgeirs Jóhannessonar og erlendra vogunarsjóða hafi ekki bætt úr skák. Fram kemur að Jón Ásgeir Jóhannesson hafi ráðið yfir helstu fjölmiðlum landsins og verið „í góðu sambandi við ýmsa valdsmenn“. Lítt hafi verið hlustað á margendurtekin varnaðarorð forráðamanna Seðlabankans. „Bandaríski seðlabankinn reyndist ófáanlegur til að veita seðlabanka Íslands sömu lausafjárfyrirgreiðslu og seðlabönkum Svíþjóðar, Noregs og Danmerkur. Það auðveldaði íslensku bönkunum ekki leikinn að ýmsir erlendir vogunarsjóðir veðjuðu óspart á fall þeirra og sóttu hart að þeim.“
„Með framgöngu sinni gagnvart Íslendingum vildu forystumenn Verkamannaflokksins í Skotlandi hugsanlega sýna Skotum, hversu varhugavert sjálfstæði þeirra gæti reynst.“
Hannes bendir á að þegar ríkisstjórn Bretlands tilkynnti um stórkostlega fjárhagsaðstoð við breska banka undanskildi hún tvo gamalgróna breska banka sem þá voru í eigu íslenskra banka. „Breska ríkisstjórnin bætti gráu ofan á svart með því að nota að nauðsynjalausu lög um hryðjuverkavarnir til að frysta allar eignir Landsbankans í Betlandi. Bitnaði það harkalega á öðrum íslenskum bönkum og á opinberum stofnunum, sem lentu ásamt Landsbankanum á lista um hryðjuverkasamtök á vefsíðu breska fjármálaráðuneytisins!“ skrifar Hannes.
Tengir hann ákvarðanir breskra stjórnvalda við sjálfstæðisbaráttu Skota: „Með framgöngu sinni gagnvart Íslendingum vildu forystumenn Verkamannaflokksins í Skotlandi hugsanlega sýna Skotum, hversu varhugavert sjálfstæði þeirra gæti reynst. Hvað sem því líður, olli þetta því, að alþjóðleg lánsfjárkreppa breyttist á Íslandi í fullkomið bankahrun.“ Í kafla Hannesar um bankahrunið er nær alfarið skautað framhjá hlut stjórnmálamanna og veiks eftirlits með fjármálakerfinu í bankahruninu.
Á skjön við niðurstöður rannsóknarskýrslunnar
Söguskýringin er ólík þeim niðurstöðum sem birtust í skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis um aðdraganda og orsakir bankahrunsins árið 2010, en þar var einkum fundið að viðskiptaháttum og örum útlánavexti íslensku bankanna og veiku eftirliti íslenskra stjórnvalda með fjármálakerfinu.
Að mati Hannesar reyndist Davíð Oddsson mikill bjargvættur í hruninu. Í skýrslu rannsóknarnefndarinnar er hins vegar rakið hvernig Davíð, sem formaður bankastjórnar Seðlabankans, afþakkaði hjálp erlendra seðlabanka við að minnka hið ofvaxna bankakerfi Íslands. Þá er fundið að því að bankastjórn Seðlabankans hafi ekki gert viðhlítandi ráðstafanir til að ganga úr skugga um hver staða Landsbankans væri í reynd, með tilliti til áhrifa hennar á fjármálastöðugleika á Íslandi, eftir að upplýsignar um alvarlega stöðu bankans komu fram innan Seðlabankans í ágúst 2008.
„Það er niðurstaða rannsóknarnefndar Alþingis að meta verði framangreint athafnaleysi Davíðs Oddssonar, Eiríks Guðnasonar og Ingimundar Friðrikssonar svo að þeir hafi þar látið hjá líða að bregðast við yfirvofandi hættu á viðeigandi hátt og grípa til viðhlítandi ráðstafana og með því sýnt af sér vanrækslu í skilningi 1. mgr. 1. gr. laga nr. 142/2008,“ segir í 21. kafla skýrslunnar.
Hannes Hólmsteinn er nú að leggja lokahönd á skýrslu sína um erlendar orsakir íslenska efnahagshrunsins. Bjarni Benediktsson fjármálaráðherra tók ákvörðun um það árið 2014 að veita 10 milljónum króna til verkefnisins, sem falið var Hannesi í gegnum Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands. Birting skýrslunnar hefur ítrekað frestast.
Athugasemdir