Á síðasta áratug síðustu aldar breiddist lýðræðið út frá kjarnalendum sínum á Vesturlöndum og ekki aðeins til Austur-Evrópu heldur til Austur-Asíu, Suður-Ameríku og aðskilnaðarstjórnin í Suður-Afríku sagði af sér. Alger sigur þess virtist allt að því óhjákvæmilegur. Nú horfir öðruvísi við og ekki víst að lýðræðið muni hafa þessa öld af.

Hvað gerðist?

Richard Nixon Bandaríkjaforseti var gallagripur en naskur á alþjóðamál. Í einu sínu síðasti viðtali, við suður-kóreska sjónvarpsstöð árið 1994, sagði hann að prófsteinninn mikli yrði Rússland. Ef lýðræðið myndi dafna þar myndi það setja þrýsting á þau einræðisríki sem eftir voru, svo sem Kína. Ef ekki yrði það víti til varnaðar.

Ef til vill átti lýðræðið aldrei mikinn séns í Rússlandi, þrátt fyrir að vilji íbúanna á þessum tíma hafi legið í þá átt. Jeltsín forseti lét skjóta á þinghúsið árið 1993 til að efla forsetavaldið og fárveikur, stundum fullur og afskaplega óvinsæll, gaf hann frá sér þær ríkiseigur sem eftir voru til að fá stuðning ólígarka til að vinna kosningarnar 1996. Bandaríkjamenn sendu jafnframt ráðgjafa og veittu lán, þeir vildu fyrir alla muni koma í veg fyrir að keppinauturinn, Gennadí Sjúganov, leiðtogi kommúnista, ynni. Ekki er heldur að sjá að Sjúganov hafi verið góður kostur, hann hefur reynst leiðitamur Pútín og vill heiðra Stalín.

Síðasti séns var svo þegar velja átti eftirmann Jeltsín. Augljósasti kosturinn var forsætisráðherrann Primakov, sem hafði staðið fyrir efnahagsumbótum og var gríðarlega vinsæll. Kannski of vinsæll fyrir aðra valdhafa. Primakov vildi reka Vladimir Pútín, yfirmann leyniþjónustunnar FSB, fyrir að vilja hlera stjórnarandstöðuna. Í staðinn var Primakov rekinn sjálfur og Pútín gerður að forsætisráðherra. Sá varð svo forseti undir lok árs 1999 og myndi sjá til þess að frjálsar kosningar yrðu ekki lengur mögulegar.

Né heldur vildi hann sjá slíkar í nágrannalöndunum. Litabyltingarnar svokölluðu í Úkraínu, Georgíu og Kirgistan á árunum 2003 til 2005 miðuðu að því að steypa spilltum forsetum sem höfðu komið sér fyrir á Sovéttímanum eða sóttu í þær aðferðir. Pútín óttaðist að álíka gæti gerst á heimavelli ef þetta yrði látið viðgangast. Ráðist var á Georgíu 2008 en í Úkraínu komst Janúkovits, sem áður hafði reynt að svindla í kosningunum, til valda eftir að hafa sigrað árið 2010. Það er víst ekki bara í Bandaríkjunum sem menn geta átt glæsta endurkomu á stjórnmálasviðinu eftir að hafa reynt að ræna völdum.

Orustan um Úkraínu

Stjórn Janúkóvits var ein sú spilltasta sem sögur fara af og þegar hann hafnaði viðskiptasamningi við Evrópusambandið, sem hann þó hafði samið um sökum andstöðu Pútíns, var fólki nóg boðið. Eftir margra mánaða mótmæli sem kostuðu yfir 100 manns lífið flúði Janúkóvits til Rússlands snemma árs 2014. Pútín réðist í kjölfarið inn í Krímskaga og kom af stað stríði austur í Donbass. Takmarkinu virtist náð, efnahagur landsins hrundi um helming og ósennilegt að landið yrði blómlegt lýðræðisríki í bráð.

En Úkraínumenn komu sér aftur á lappirnar, efnahagurinn fór aftur að glæðast frá 2016 og friðsamleg valdaskipti urðu þegar Volodómír Selenskí vann forsetakosningarnar árið 2019, með loforðum um að berjast gegn spillingunni sem enn var landlæg. Hætta var á að Rússar fengju þar með fyrirmynd hjá bræðraþjóð um að lýðræðið gæti virkað. Eitthvað varð Pútín að gera og kaus í þetta sinn allsherjarstríð. Nú átti að eyðileggja landið endanlega en þetta hefur enn ekki tekist, þótt efnahagur Úkraínu hafi dregist saman um þriðjung eftir að innrásin hófst en hefur þó örlítið fikrað sig upp á við síðan.

Það reyndist þó rétt hjá Nixon að Rússland var sá steinn sem lýðræðisbylgjan brotnaði á. Fyrir þeim sem finnst lýðræðið ómögulegt fyrirkomulag hefur Rússland ávallt verið einhvers konar fyrirmynd, hvort sem það var keisaraeinveldi 19. aldar, Sovét-kommúnisminn á 20. öld eða pútínisminn í dag. Fyrir öðrum er það víti til varnaðar, til lítils er að reyna að innleiða lýðræðið ef þetta verður hin endanlega niðurstaða.

Hvað gerist eftir Pútín?

Sagnfræðingurinn Timothy Snyder sagði á fundi í Háskóla Íslands 2017 að nú færist sagan frá austri til vesturs. Sú stefna sem Pútín boðar, ofsafenginnþjóðernishyggja og ótti við minnihlutahópa, á æ meira upp á pallborðið víða. Einn kjarni hennar er upplýsingaóreiða. Ef hægt er að fá fólk til að efast um allt verður í kjölfarið hægt að telja því trú um hvað sem er. Æ fleiri vantreysta fjölmiðlum, sem gerir það að verkum að áróðursvélar stríðsherra, spunameistarar stórfyrirtækja og ótal samsæriskenningarsinnar á spjallþráðum sjá sér leik á borði og reyna að telja fólki trú um að hlutirnir séu einhvern veginn öðruvísi en þeir eru. En í raun er engin upplýsingaóreiða. Staðreyndirnar liggja fyrir. Fólk einfaldlega kýs að trúa þeim ekki.

Ef til vill hefur sagan alltaf farið frá austri til vesturs, svo sem þegar kommúnismanum óx fiskur um hrygg í kreppunni miklu, enda virtist kapítalisminn að hruni kominn, þegar Sovétríkin hernámu Berlín eftir að hafa áður þurft að heyja hetjulega varnarbaráttu gegn nasistum, eða þegar sovéskir skriðdrekar réðust inn í Búdapest og Prag í kalda stríðinu og drápu endanlega alla trú á Sovét-kommúnismann. Kannski var tímabilið upp úr 1989 undantekningin.

Mun lýðræðið þá lifa 21. öldina af? Miklu máli skiptir hvað gerist í Rússlandi. Einhvern daginn mun Pútín láta af völdum, lífs eða liðinn, og kynslóð hans sem ólst upp í Sovétríkjunum sömuleiðis. Bjartsýnasta spáin er sú að upp komi nýr Gorbatsjov, líkt og gerðist þegar hin þaulsetna kynslóð Brésnevs féll frá á miðjum 9. áratugnum. Þetta er alls ekki útilokað, enda reyndist kynslóð Gorbatsjovs hafa aðrar hugmyndir en hafði lengi verið haldið niðri á meðan sú á undan réði enn.

Framtíð lýðræðisins

Í þá daga var vestrænt lýðræði og markaðsbúskapur hin augljósa fyrirmynd. Ekki er víst að svo sé í dag, allt eins er hægt að líta til Kína frekar en til óreiðrukenndra og ofsafenginna stjórnmála líkt og einkenna Bandaríkin og eru að breiðast út um Evrópu. Hver vill taka upp kerfi sem virðist vera á fallanda fæti?

Nixon var um margt sannspár, en vandinn er líka að miklu leyti til honum að kenna. Það var Nixon sem setti hin svokölluðu menningarstríð í forgrunn, ótta við aukin réttindi minnihlutahópa, ekki síst blökkumanna, og draum og afturhvarf til fortíðar, aðferðafræði sem aðrir forsetar Repúblikana síðan hafa beitt með nokkrum árangri. Það var Nixon sem réðist inn í Kambódíu sem leiddi af sér mikla óöld og lét steypa hinum lýðræðiskjörna forseta Síle með ofbeldi og sýndi þar með fram á að Bandaríkin gátu allt eins barist gegn lýðræðinu. Það var einnig hann sem sýndi fram á að spilling og lögbrot gátu þrifist í efstu lögum bandaríska stjórnkerfisins og fékk fólk þar með til að efast um kerfið allt. Í stað þess að stefna að endurbótum í stjórnmálunum fóru margir að lýsa frati í þau almennt. Hæfasta og réttsýnasta fólkið fór að leita annað í staðinn, og afleiðingarnar af því eru ef til vill að verða ljósar þessa dagana.

Tilraunir til að breiða lýðræðið út hafa ekki alltaf tekist og stundum leitt til mikilla hörmunga. Lýðræðisbylgjur geta aðeins hafist þegar almenningur ákveður að tími sé kominn á breytingar, að nóg sé komið af stöðnun og óstjórn. Til þess verða að vera til betri fyrirmyndir. Ef ný lýðræðisbylgja á að eiga sér stað verða lýðræðisríkin að trúa á sjálf sig, á kosti umburðarlyndis og á opin samfélög. Ef þetta tekst mun seinni helmingur aldarinnar verða skárri en sá fyrri, líkt og gerðist síðast eftir að lýðræðið virtist um tíma í hættu statt. Ef ekki er voðinn vís.