„Kveiksþáttur Ríkisútvarpsins í kvöld snerist að uppistöðu til um gjaldmiðil þjóðarinnar. Þátturinn var samfelldur áróður gegn íslensku krónunni, sem þó hefur verið einn grunnurinn að miklum hagvexti undanfarinn áratug, verulegum kaupmáttarvexti og háu atvinnustigi. Almennt einhverjum bestu lífskjörum á byggðu bóli. Mér fannst þessi þáttur eiginlega hneyklsi, svo margt var slitið úr eðlilegu samhengi og röngu ljósi varpað á heildarmyndina.“

Svona hefst færsla sem Bjarni Benediktsson, formaður Sjálfstæðisflokksins, skrifaði á Facebook seint í gærkvöldi. Bjarni var fjármála- og efnahagsráðherra meira og minna í áratug þar til að hann sagði af sér í byrjun október eftir að umboðsmaður Alþingis hafði komist að þeirri niðurstöðu að Bjarni hefði ekki gætt að hæfi sínu þegar hann tók ákvörðun um að selja hlut í ríkisbanka til félags föðurs síns. Bjarni er í dag utanríkisráðherra.

Í umræddum Kveiks-þætti var fjallað um óstöðugleika íslensku krónunnar gagnvart helstu viðskiptagjaldmiðlum, þá staðreynd að alls 248 íslensk félög hafi fengið heimild frá ársreikningaskrá ríkisskattstjóra til að færa bókhald og semja ársreikning í erlendri mynt og hvernig þau vaxtakjör sem bjóðast í krónuhagkerfinu séu mun verri en þau sem bjóðast fyrirtækjum sem geta tekið lán í erlendum bönkum. Auk þess losna umrædd félög við alla gengisáhættu gagnvart þeirri mynt sem þau gera upp í, 93 prósent þeirra gera upp í evru eða Bandaríkjadal.

Heimildin greindi frá því í október að flest þeirra félaga sem geri upp í annarri mynt en íslensku krónunni, alls 68 talsins, séu eignarhaldsfélög. Þá eru 39 eru annaðhvort í útgerð, frystingu, söltun eða annarri vinnslu á fiski, umboðssölu á fiski og öðrum fiskafurðum eða fiskeldi og 13 félaganna í hugbúnaðargerð samkvæmt atvinnugreinaflokkun Hagstofu Íslands.

„Eins og korktappi í sjónum“

Í umfjöllun Kveiks var rætt við ýmsa hagfræðinga um stöðu krónunnar, þar á meðal Katrínu Ólafsdóttur, doktor í hagfræði og dósent við viðskiptadeild HR. Hún sagði í þættinum að fyrirtækin sem geti gert upp í öðrum gjaldmiðlum, og fjármagnað sig í þeim, búi „ekki alveg í sama veruleika og íslensku heimilin. Þau geta tekið lán í erlendri mynt. Þau búa við gjaldmiðil sem er miklu stöðugri en íslenska krónan“. Katrín hefði stundum sagt að krónan væri „svona eins og korktappi í sjónum. Svo eru aðrir gjaldmiðlar eins og flugmóðurskip“ þar sem sveiflur á erlendum gjaldmiðlum séu miklu minni en á krónunni. 

Breki Karlsson, formaður Neytendasamtakanna, sagði í sama þætti að félögin sem geri upp í öðrum gjaldmiðlum en íslensku krónunni séu „að flýja í skjól frá þessum sveiflum sem íslenska krónan augljóslega hefur verið valdandi á undanförnum árum og áratugum.“

Ástæða umfjöllunarinnar var sú staða sem sé uppi í krónuhagkerfinu þar sem stýrivextir eru nú 9,25 prósent en verðbólga samt sem áður enn átta prósent. Í samanburðarríkjum eru vextirnir mun lægri og verðbólgan líka. Fyrir vikið sitja íslensk heimili og fyrirtæki, sem geri upp í krónu, uppi með hærra verðlag og stóraukin vaxtakostnað.

Vaxtakostnaður heimila jókst um 22,5 milljarða 

Í nýjustu tölum Hagstofu Íslands um tekjuskiptingauppgjör heimilisgeirans kom fram að á fyrri hluta yfirstandandi árs hafi heimili landsins greitt um 58,8 milljarða króna í vaxtagjöld.

Á sama tímabili í fyrra greiddu þau 36,3 milljarða króna. Þar skeikar 22,5 milljörðum króna sem heimili landsins hafa þurft að reiða fram í vexti af lánum sem þau hafa tekið sem þau þurftu ekki að greiða á fyrri hluta árs í fyrra. 

Þar kom líka fram að kaupmáttur ráðstöfunartekna heimila á mann hafi dregist saman um 5,2 prósent á öðrum ársfjórðungi ársins 2023, þrátt fyrir að tekjur þeirra hafi hækkað umtalsvert. Það þýðir að hann hefur lækkað fjóra ársfjórðunga í röð samkvæmt endurskoðum tölum Hagstofunnar. Kaupmátturinn hefur ekki lækkað svona mikið innan ársfjórðungs síðan undir lok árs 2010, þegar hann lækkaði um sjö prósent.

Segir þáttinn hafa skort jafnvægi og fagmennsku

Bjarni sagði í færslu sinni um Kveiksþáttinn að látið hafi verið að því liggja að það séu einhverskonar  forréttindi þeirra sem hafi meginþorra veltu sinnar í annarri mynt að gera upp í þeirri sömu mynt. „Síðan svona í hálfkæringi sagt að með því að þessi fyrirtæki væru með peninga í útlöndum væri hætta á að þeir kæmu aldrei heim. Þetta ætti t.d. við um sjávarútvegsfyrirtæki. Hverju sætir þetta?“

Hann hrósaði Jóni Daníelssyni, prófessor í fjármálum við London School of Economics, fyrir sitt innlegg í þættinum og segir hann hafa gert vel í að útskýra fyrir þáttargerðarmanni að þetta væri alls ekki óeðlilegt. Bjarna hafi þó þótt innskotin einkennilega klippt til eins og til að gera lítið með þau sjónarmið. „Það mátti ráða af þættinum að eftirsóknarvert væri að heimilin fengju að gera upp í erlendri mynt. Þar vantaði tilfinnanlega umræðu um gengisáhættu og upprifjun á því hvernig það endaði síðast þegar það var gert. Hafa menn ekkert lært, öllu gleymt?“

Að mati formanns Sjálfstæðisflokksins hefði þáttinn skort „allt jafnvægi, alla fagmennsku og yfirvegun í efnahagslega samhenginu. Það er hálf sorglegt að boðið sé upp á svona efni á Ríkisútvarpinu“.

Sjálfstæðisflokkurinn, sem Bjarni hefur leitt frá árinu 2009, er á móti því að ganga í Evrópusambandið og taka upp evru sem gjaldmiðil.