Meðgönguhormón sem fyrirtækið Ísteka vinnur úr blóði hundruða íslenskra mera á ári hverju er notað í lyf sem hefur í dag þann tilgang helstan að samstilla og vekja frjósemi búfénaðar, aðallega svína, á stórbúum í Evrópu. Stærsti markaðurinn er í Þýskalandi. Í nýrri heimildarmynd þýsku og svissnesku dýraverndunarsamtakanna Animal Welfare Foundation og Tierschutzbund Zürich (AWF og TSB) er saga þessara lyfja rakin, hvernig önnur áhrif lyfjanna, offjölgun grísa í hverju goti, er orðin að hræðilegri aukaverkun. Afleiðingarnar eru verri meðhöndlun dýranna og mikill grísadauði.

 Svissnesku bændasamtökin ákváðu að banna notkun PMSG eftir að fyrri heimildarmynd samtakanna kom út síðla árs 2021. Í henni var meðferð á íslensku blóðmerunum svokölluðu, sem hafa það hlutverk að vera „verksmiðja“ meðgönguhormónsins, afhjúpuð. Hrottafengið ofbeldi gagnvart dýrunum olli mikilli reiði í íslensku samfélagi og krafist var aðgerða og jafnvel banns við þessum iðnaði.

PMSG er hins vegar enn notað í Þýskalandi, þótt margir dýralæknar þar í landi og aðrir sérfræðingar, m.a. nokkrir svínabændur sem rætt er við í nýju heimildarmyndinni, leggist eindregið gegn því enda séu aðrar og náttúrulegri leiðir í boði. Blóðtakan úr íslensku, fylfullum hryssunum valdi þeim þjáningu og hundruðum folalda þeirra sé slátrað árlega og gylturnar og grísir þeirra þjáist svo líka. Þannig sé PMSG, frá upphafi til enda, „hormón eymdarinnar“ líkt og segir í titli nýju heimildarmyndarinnar.

AWF og TSB hafa rannskað blóðmerahald á Íslandi í fjögur ár. Þau hafa nú gefið út ítarlega rannsóknarskýrslu og nýja heimildarmynd um nýjustu rannsóknir sínar árin 2022 og 2023. Í myndinni sést að hryssur eru enn beittar hörku og ofbeldi og angist þeirra við blóðtökuna, jafnvel þótt gætilega sé farið að þeim, er augljós.

Notað í hálfa öld

Farið var að nota meðgönguhormón úr hryssum í svínarækt fyrir um hálfri öld. Markmiðið var m.a. að fjölga grísum í hverju goti. Ræktun gylta til undaneldis fór um svipað leyti að snúast um það sama svo hámarka mætti afurðaframleiðsluna. Síðasta aldarfjórðunginn eða svo hafa gotin orðið það stór að velferð dýranna er ógnað, segir í skýrslu AWF og TSB.

Lyf með PMSG eru því fyrst og fremst notuð í dag til að samstilla frjósemi gyltanna og kynda undir hana. Í skýrslu samtakanna er bent á að vegna þeirra eiginleika sem ræktaðir hafa verið upp í gyltunum sé ekki lengur þörf á slíkri lyfjagjöf til að fjölga grísum í hverju goti. En lyfin hafa engu að síður þau áhrif sem segja má að séu því orðin að neikvæðum og óæskilegum aukaverkunum af notkun þeirra. Of margir grísir fæðast gjarnan hverri gyltu þar sem þetta tvennt fer saman. Hún hefur ekki nógu marga spena fyrir þá alla. Í þessum stóru gotum er einnig aukin hætta á að grísir fæðist litlir og veiklaðir og að fleiri þeirra drepist en ella.

Litlir grísirGylta á svínabúi í Þýskalandi reynir að koma lífi í veikan grís sinn.

Mynd: ANINOVA

Hægt að bæta velferð með því að sleppa PMSG

Á árunum 2019-2021 lét þýska landbúnaðarráðuneytið gera rannsókn á leiðum sem færar eru svínabændum til að ná fram sömu áhrifum og fást með notkun PMSG. Háskólaprófessorinn Axel Wehrend, sem vann rannsóknina, komst að þeirri niðurstöðu að „grísaframleiðsla“ væri möguleg án þess að nota PMSG. Í skýrslu hans kom einnig fram að með því að hætta notkun PMSG væri hægt að bæta velferð bæði gylta og fylfullra mera sem hormónið er unnið úr.

Í Þýskalandi einu saman eru 36 lyf á markaði fyrir ólíkar búfjárgreinar sem ekki innihalda PMSG en hafa svipuð áhrif. „Þar af leiðandi er nauðsyn dýrarannsókna í þessum tilgangi ekki til staðar,“ segja samtökin í skýrslu sinni.

Blóðtaka úr merum er ... dýrarannsókn

Og já, blóðtaka úr fylfullum hryssum fellur undir reglugerð um rannsóknir á dýrum í vísindaskyni. Sú breyting var gerð nokkuð hljóðalaust nú í byrjun nóvember. Skal nú rakið hvers vegna það var gert.

Blóðtaka úr merum til að vinna meðgönguhormónið PMSG hefur verið stunduð á Íslandi í yfir fjóra áratugi, síðustu ár af fyrirtækinu Ísteka. Ekkert sérstakt regluverk var utan um starfsemina lengst af og litið var svo á að ekkert ákvæði í lögum um velferð dýra bannaði blóðtökuna. En þar sem hún þótti ekki geta flokkast sem hefðbundinn landbúnaður, heldur frekar „hliðargrein“ sem eftirlit þyrfti að hafa með, var ákveðið að fella hana undir reglugerð nr. 279/2002 um tilraunadýr. Á grundvelli hennar veitti Matvælastofnun svo Ísteka leyfi til starfseminnar allt til ársins 2020, jafnvel þótt að ný reglugerð um vernd dýra sem notuð eru í vísindaskyni hafi verið sett árið 2017 og sú frá árinu 2002 þá brottfelld.

Úr þessari réttaróvissu átti að leysa með nýrri reglugerð sem Svandís Svavarsdóttir matvælaráðherra setti um starfsemina í byrjun ágúst á síðasta ári. Það gerði hún í ljósi niðurstaðna skýrslu starfshóps um blóðtökuna, starfshóps sem var settur á laggirnar í kjölfar þess risastóra reiðibáls sem kviknaði í samfélaginu eftir birtingu heimildarmyndar AWF og TSB í lok árs 2021.

„Afglæpavæðing“

Nýja reglugerðin „afglæpavæddi“ starfsemina að mati dýraverndunarsamtakanna. Í henni var kveðið á um það magn blóðs sem taka mætti úr hverri meri, magn sem hafði áður verið sett fram í „leiðbeiningum“ MAST. Í drögum að reglugerðinni átti hámarkið að vera 30 lítrar á hverju blóðtökutímabili en líkt og Ísteka hafði farið fram á í athugasemdum sínum við drögin var hámarkið hækkað í 40 lítra í hinni endanlegu reglugerð.

En reglugerð Svandísar var ekki lengi í gildi. Í apríl síðastliðnum sendi Eftirlitsstofnun EFTA (ESA) íslenskum stjórnvöldum formlegt áminningarbréf. Stofnunin taldi að með því að fella blóðmerahald undir hina nýju reglugerð væri verið að brjóta gegn reglum EES og að starfemin ætti heima undir reglum um vernd dýra sem notuð eru í vísindaskyni.

Yfirvöld hér á landi tóku sér langan tíma til að svara stofnuninni, gerðu það ekki fyrr en í september er blóðtökutímabil Ísteka var að mestu yfirstaðið og frestur sá sem ESA gaf til svars löngu útrunninn. Þau féllust hins vegar á rök stofnunarinnar um að blóðtaka úr fylfullum hryssum ætti heima undir reglugerð um vernd dýra sem notuð eru í vísindaskyni frá árinu 2017. Þann 1. nóvember síðastliðinn var því reglugerð Svandísar, sem aðeins hafði verið í gildi í 15 mánuði, brottfelld.

Úr gildiReglugerð sú sem matvælaráðherra setti í þeim tilgangi að setja reglur og ramma um blóðmerahald var brottfelld 15 mánuðum eftir að hún tók gildi.

Mynd: Skjáskot

Dýr séu „ekki látin sæta óþarfa álagi“

Sú breyting að fella íslenska blóðtökuiðnaðinn, iðnað sem nær hvergi annars staðar er stundaður í Evrópu, undir reglur um tilraunadýr felur í sér breyttar kröfur um starfsemina.

Í fyrstu grein segir: „Tilgangur reglugerðarinnar er að stuðla að takmörkun á notkun dýra í vísinda- og menntunarskyni, stuðla að velferð og virðingu fyrir dýr sem notuð eru í slíkum tilgangi, og að tryggja að dýr sem notuð eru í slíkum tilgangi séu ekki látin sæta óþarfa álagi.“

AWF og TSB benda í rannsóknarskýrslu sinni á að breytingin þýði að Matvælastofnun verði héðan í frá að leggja mat á hvort aðrar leiðir til að auka frjósemi búfénaðar, sem ekki hafi með lifandi dýr að gera, geti verið notuð í staðinn fyrir lyf unnin úr meðgönguhormóni hryssa. Meta þurfi þann skaða og þær þjáningar sem hin vísindalega dýratilraun mögulega valdi að teknu tilliti til siðferðissjónarmiða sem og ávinning hennar fyrir manneskjur, dýr og umhverfi.

Þannig muni lykilspurningin við þetta mat verða þessi: Er til leið til að auka frjósemi í búfénaði sem ekki kallar á blóðtöku úr fylfullum hryssum?

Svarið við þessu er já, segja samtökin, og telja þau útilokað að mat Matvælastofnunar verði jákvætt og hún heimili þar með áfram blóðtöku úr fylfullum hryssum.

Rannsóknir AWF og TSB sýna að við blóðtökuna eru merarnar undir gríðarlegu álagi og aðfarirnar stundum ofbeldisfullar líkt og ný heimildarmynd samtakanna sýnir. Þetta segja samtökin stríða gegn lögum um velferð dýra sem og ákvæðum reglugerðarinnar sem iðnaðurinn heyrir nú undir.

Brot á lögum og reglum

En á meðan reglugerð Svandísar frá árinu 2022 var í gildi voru að mati samtakanna framin augljós brot á henni. Í 6. grein hennar segir að dýralæknir megi einn sjá um blóðtökuna en í heimildarmyndinni sést að aðstoðarmaður fjarlægir nál úr hálsi merar eftir að blóðtöku er lokið. Það myndefni er frá því í ágúst síðastliðnum. Þá segir í 4. grein að ávallt skuli vera manneskja við hlið hverrar hryssu á meðan blóðtöku stendur. Í myndinni sést hvar hryssa er skilin ein eftir með nálina í hálsinum.

Dýraverndunarsamtökin telja einnig, í ljósi rannsókna sinna, að margar greinar laga um velferð dýra frá árinu 2013 séu brotnar við blóðmerahald hér á landi. Lögin eiga m.a. að stuðla að því að dýr séu laus við vanlíðan, ótta og meiðsli. „Allt blóðtökuferlið er streituvaldandi fyrir hrossin, allt frá því að vera smalað á flautandi bíl og þar til þau eru tjóðruð á litla bása,“ segir í rannsóknarskýrslu samtakanna. „Á þeim blóðbæjum sem voru skoðaðir er meðferð á hrossum allt frá því að vera gróf í að vera ofbeldisfull“. Í aðstöðu þeirri sem notuð er við blóðtöku sé auk þess hætta á meiðslum mikil og þá geti blóðtakan sjálf haft lífeðlisfræðileg áhrif á dýrin.

40 lítrar úr hverri meri

Samkvæmt reglugerð Svandísar mátti taka allt að 40 lítra af blóði úr hverri hryssu. Það mátti gera með því að taka allt að 5 lítra í senn í átta skipti. Þetta er mun meira magn en mælt er með bæði í Þýskalandi og Bretlandi.

Ef viðmiðunarreglur í Þýskalandi eru yfirfærðar á íslenska hestinn mætti taka um 5,7 lítra af blóði úr hverri skepnu á þrjátíu daga fresti. Samkvæmt þeim viðmiðunum er auk þess bannað að taka blóð úr fylfullum og mjólkandi hryssum, benda samtökin á í skýrslu sinni. Íslensku blóðmerarnar eru fylfullar og yfirleitt líka með folöld á spena.

„Við trúum því staðfastlega  að ekki sé hægt að bæta blóðtöku úr fylfullum hryssum þannig að velferð þeirra sé tryggð,“ segja samtökin í skýrslu sinni.

Hér að neðan er nýja heimildarmyndin sem AWF og TSB gerðu um blóðmerahald á Íslandi og notkun PMSG á svínabúum. Viðvörun: Í myndinni er sýnd ill meðferð á dýrum.