Hafrannsóknarstofnun hefur gefið út svarta skýrslu um erfðablöndun eldislaxa og villtra laxa hér á landi. Skýrslan sýnir fram á að erfðablöndun hafi átt sér stað í 2,1 prósent tilfella, þar sem 133 af þeim laxaseiðum sem sýni voru tekin úr reyndust vera afkvæmi eldislaxa og villtra laxa, eða svokallaðir blendingar. Sýnin voru tekin úr löxum úr 89 ám víðs vegar um landið og var lögð áhersla á ár sem eru nálægt sjókvíum þar sem eldislax er ræktaður. 

Skýrslan hefur vakið nokkur viðbrögð, ekki síst hjá hagsmunaðilum í laxveiði annars vegar og hjá laxeldismönnum hins vegar. Þannig skrifaði Elvar Örn Friðriksson, framkvæmdastjóri Verndarsjóðs villtra laxastofna grein á Vísi um skýrsluna þar sem hann sagði að það væri einungis „tíma­spurs­mál hve­nær sjó­kvía­eldi út­rýmir villta laxinum“. 

Þrátt fyrir að þessi erfðablöndun sé talsverð þá eru umhverfisáhrifin af stærstu slysasleppingu Íslandssögunnar ekki hluti af niðurstöðum þessarar skýrslu. Ástæðan er sú að umrædd slysaslepping átti sér stað fyrir svo stuttu að áhrif hennar á villta laxastofninn eru ekki komin fram. 

Þetta er slysasleppingin sem varð hjá Arnarlaxi, stærsta laxeldisfyrirtæki Íslands, í Arnarfirði árið 2021 þar sem allt að 82 þúsund eldislaxar sluppu úr sjókví fyrirtækisins. Gat kom þá á sjókví Arnarlax. Umræddir laxar voru frekar smáir en meðalstærðin var 0,8 kg eða tæpt 1,8 pund. 

Matvælastofnun sektaði Arnarlax um 120 milljónir króna í fyrra fyrir ranga upplýsingagjöf um þessa slysasleppingu í fyrra. Stofnunin sagði frá því í tilkynningu um sektina að brot Arnarlax væri „alvarlegt“ og „aðgæsluleysið vítavert“.

Tveir af eldislöxunumHér sjást tveir af eldislöxunum sem veiddust í Mjólká í fyrra. Fjallað er um veiðarnar á eldislöxunum í Mjólká í nýrri skýrslu Hafrannsóknarstofnunar um erfðalblöndun eldislaxa og villtra.

Trójuhestur fyrir íslenska laxastofninn

Guðni Guðbergsson, sviðsstjóri ferskvatns- og eldissviðs hjá Hafrannsóknarstofnun, segir að áhrifin af þessari slysasleppingu eigi enn eftir að koma fram. „Það er bara tími frá því að eldislaxar sleppa úr kví og þar til þeir eru orðnir kynþroska og komnir upp í ár. Það getur tekið eitt til kannski þrjú ár eftir því á hvaða aldri þeir eru að sleppa. Síðan þurfa þeir að hrygna, hrognin eru ofan í mölinni í einn vetur og svo þurfa þau að klekjast út og síðan þarf að finna laxaseiðin í ánni og greina. Þannig að alveg sama hvað við erum að gera þá erum við alltaf langt, langt á eftir.“ 

Aðspurður hvort að þetta þýði ekki að ómögulegt sé á þessari stundu að meta umhverfisáhrifin af þessari slysasleppingu segir Guðni. „Þetta stóra strok úr kvínni hjá Arnarlaxi er ekki orðið mælanlegt. Það er ekki komið fram með öðrum hætti en þeir fiskar úr strokinu sem veiðst hafa og sem betur fer eru þeir frekar fáir. Það er annað sem þarf að hafa í huga er að við vitum ekki enn hvernig náttúran mun hreinsa þetta, það er að segja hvernig eldisfiskunum mun vegna í ánum. Þetta er bara eitthvað sem á eftir að koma fram. Menn eru alltaf á eftir að meta áhrifin,“ segir Guðni. 

Kemur í ljósGuðni Guðbergsson, sviðsstjóri hjá Hafrannsóknarstofnun, segir að áhrifin af slysasleppingunni hjá Arnarlaxi á erfðablöndun eldislaxa og villtra eigi eftir að koma í ljós.

Slysasleppingin hjá Arnarlaxi, sem bæði er sú stærsta í Íslandssögunni og eins sú eina sem Matvælastofnun hefur sektað laxeldisfyrirtæki fyrir, er því eins konar Trójuhestur fyrir íslenska náttúru og laxastofninn hér á landi. Hvaða áhrif hefur það fyrir villta íslenska laxastofninn, sem telur um 50 þúsund laxa, þegar rúmlega helmingi fleiri eldislaxar sleppa út í náttúru Íslands? „Þetta á allt eftir að koma í ljós. Svo verður maður að hafa það í huga að það er ekki verið að veiða í öllum ám og það eru ekki upplýsingar um alla fiska og jafnvel þó það sé verið að veiða þá sjá menn ekkert alla fiska. Þess vegna er svo mikilvægt að fara í árnar og taka sýni til að geta sagt: Hverjir eru pabbar og mömmur seiðanna í ánum?,“ segir Guðni. 

26 laxar í Mjólká en óljós áhrifÍ töflunni um fjölda eldislaxa sem veiðst hafa í ánum sem skoðaðar voru er fjallað um eldislaxana í Mjólká í Arnarfirði. Áhrifin af versu þessara eldislaxa í ánni liggja ekki fyrir og hvað þá áhrifin af þeim 82 þúsund eldislöxum sem sluppu ásamt þeim hjá Arnarlaxi árið 2021.

Mjólká ofarlega á lista

Í skýrslu Hafrannsóknarstofnunar er fjallað um það af hverju erfðablöndun eldislaxa og villtra laxa er slæm. Þar segir meðal annars að slík erfðablöndun eigi sér alltaf stað í löndum þar sem sjókvíaeldi á laxi er stundað. „Erfðablöndun eldislax og villts lax hefur verið álitin ógn við villta laxastofna og telst hún í dag meðal alvarlegri ógna sem steðja að villtum stofnum. Hún getur breytt erfðasamsetningu stofna, breytt lífsögu, valdið hnignun stofna og þannig skaðað líffræðilegan fjölbreytileika. Erfðablöndun hefur greinst í þeim löndum þar sem sjókvíaeldi á laxi er stundað á útbreiðslusvæði Atlantshafslax, þ.e. þar sem það hefur verið kannað.“

Eldislaxar úr slysaleppingu Arnarlax veiddust í Mjólká í Arnarfirði í fyrra, líkt og greint var frá í fjölmiðlum. Mjólká er árnefna eða affall úr Mjólkárvirkjun. Í skýrslu Hafrannsóknarstofnunar um erfðablöndunina er fjallað sérstaklega um þessa fiska og eru þeir sagðir hafa verið 24 en 2 eldislaxar veiddust í ánni árið 2018.

Mikil blendingsáhrif af 200 fiska slysasleppingu

Einungis einu sinni áður hafa veiðst fleiri eldislaxar eftir slysasleppingu. Þetta var árið 2014 þegar 64 eldislaxar veiddust í ám á suðvestanverðum Vestfjörðum eftir slysasleppingu á meintum 200 eldislöxum hjá laxeldisfyrirtækinu Fjarðalaxi í Patreksfirði árið 2013. Um var að ræða árnar Botnsá, Ósár og Kleifará.  Ef eldislaxar sem sleppa úr sjókvíum veiðast snemma er þeim mun líklegra að komið verði í veg fyrir að þesir laxar taki þátt í hrygningu sem getur leitt til erfðablöndunar við villta laxastofna. 

Í skýrslu Hafrannsóknarstofnunar er samt nefnt að 34 dæmi um blendinga, bræðing úr villtum laxi og eldislaxi, hafi fundist í Botnsá í Tálknafirði í rannsókn stofnunarinnar. Þetta gerðist þrátt fyrir að þessir 64 eldislaxar sem veiddust í umræddum ám á svæðinu hafi líklega verið úr þessari slysasleppingu. En mögulegt er að laxarnir hafi tekið þátt í hrygningu áður en þeir veiddust. Líklegt er því að slysasleppingin hjá Fjarðalaxi árið 2013 hafi átt þátt í þessari erfðablöndun á laxi í Botnsá sem átti sér stað áður en stóra slysasleppingin hjá Arnarlaxi árið 2021 hefur orðið mælanleg.

Slysasleppingin hjá Fjarðalaxi upp á 200 eldislaxa var hins vegar einungis 0,2 prósent af slysasleppingunni hjá Arnarlaxi upp á 82 þúsund fiska. Þrátt fyrir þennan mikla þá voru afleiðingarnar slysasleppingarinnar 2013 þetta miklar á laxana sem sýni var tekið úr í Botnsá. 

Guðni Guðbergsson vill ekki spá fyrir um áhrifin af slysasleppingu Arnarlax en bendir á að á svæðinu á suðvestanverðum Vestfjörðum séu ekki margar laxár og því sé minni hætta á erfðablöndun þegar eldislaxarnir úr slysasleppingunni snúa aftur og fara upp í ár á því svæði. „Ég er ekki svo spámannlega vaxinn að ég geti giskað á það. Menn geta leikið sér með tölur ef þeir vilja. En eins og þessi skýrsla sýnir þá eru flestir þeirra laxa sem sleppa að koma til baka á það svæði þaðan sem þeir sluppu. Það eru ekki margar laxár með nytjastofnum á þessu svæði þar sem laxarnir hjá Arnarlaxi sluppu.“ 

Sökum þessa má ætla að líkur á erfðablöndun vegna þessara eldislaxa sem sluppu hjá Arnarlaxi séu minni en ef sleppingin hefði átt sér stað á svæði þar sem margar laxár með nytjastofnum er að finna.