Fyrir nokkru birtist í Stundinni grein eftir Stefán Snævarr prófessor í heimspeki. Í grein sinni fjallar höfundur um pistil sem Karl Th. Birgisson ritstjóri Herðubreiðar hafði birt á sama stað í vor, þar sem hann fjallaði um nýútkomna bók mína „Umbúðalaust – hugleiðingar í hálfa öld“. Stefán Snævarr skrifar ekki mikið um þessa nýútkomnu bók. Skrif hans eru að mestu tileinkuð annarri bók eftir mig sem kom fyrst út á árinu 1987 hjá Almenna bókafélaginu og bar heitið „Deilt á dómarana“. Þar hafði ég fjallað á gagnrýnan hátt um nokkra dóma Hæstaréttar Íslands sem höfðu varðað vernd mannréttinda í landinu.

Stefán er ekki lögfræðingur, en hann er sonur fyrrverandi hæstaréttardómarans Ármanns Snævarrs sem nú er látinn. Ármann var ágætur lögfræðingur og gegndi um nær aldarfjórðungs skeið stöðu prófessors við lagadeild Háskóla Íslands. Hann var dómari við Hæstarétt á árunum 1972 til 1984. Víst má því telja að Stefán hafi í uppvextinum kynnst lögfræðinni svolítið í gegnum föður sinn og störf hans. Kannski má sjá í viðhorfum Stefáns birtast áhrif frá lagaviðhorfum sem ef til vill voru ríkjandi á Íslandi fyrir nokkrum áratugum. Þau leiddu stundum til úrlausna sem fremur verða rakin til geðþótta dómenda en beitingar réttarheimilda. Þessi viðhorf eru afar áhrifamikil enn þann dag í dag, þó að vonandi hafi dregið úr áhrifamætti þeirra.

Ekki finnst mér Stefáni takast mjög vel upp þegar hann ræðir um aðferðafræði í lögfræði. Mér sýnist hann saka mig um að einfalda mál fyrir mér og hampar mjög orðum sem ég held upp á og nota oft þegar ég tel mig hafa skýrt út lögfræðilegar úrlausnir í rituðu máli: „Svo einfalt er það.“ Sýnist mér Stefán einmitt telja lögfræðilegar úrlausnir flóknar, jafnvel svo að sá sem úr leysi eigi margra kosta völ við úrlausn sína. Hann segir: „Vandinn er sá að það eru ævinlega til fleiri en ein tæk (e. acceptable) túlkun á öllum lögum...“ Virðist hann telja að dómarinn geti valið á milli þessara kosta og eigi því val á milli mismunandi úrlausna. Kannski þetta sé eitthvað sem hann drakk í sig með móðurmjólkinni? Að minnsta kosti þekkjast þessi viðhorf vel og þá ekki síst hjá dómurum fyrri tíðar. Það var eins og þeir teldu dómurum heimilt að láta stjórnmálaviðhorf og persónulegar lífsskoðanir hafa afgerandi áhrif á úrlausnir sínar. Þetta er aðferðafræði af því tagi sem íslenskir dómarar hafa gegnum tíðina beitt til að koma fram niðurstöðum sem þeim hafa þótt „æskilegar“.

Gagnrýni mín í bókinni forðum beindist m.a. að aðferðum af þessu tagi. Skrif mín síðan, sem orðin eru nokkur að vöxtum, hafa einnig að verulegu leyti beinst að þessu sama. Ég sé því ástæðu til að gera af þessu tilefni Stefáns tilraun til að skýra aðferðafræði lögfræðinnar eins og ég hef séð hana í störfum mínum og skrifum.

Einungis eftir lögum

Í samfélagi okkar hefur verið komið á fót sérstökum stofnunum til að leysa úr ágreiningsefnum, hvort sem er milli ríkis og einstaklinga eða einstaklinga innbyrðis. Þessar stofnanir nefnum við dómstóla. Þeir eiga að beita lögfræðilegum aðferðum við að komast að niðurstöðum.

Í stjórnarskrá er kveðið svo á að dómstólar skuli einungis dæma eftir lögum. Í þessu felst ekki einungis bann við því að dómendur láti persónuleg eða pólitísk sjónarmið ráða niðurstöðum dómsmála, heldur felst líka í þessu krafa um að lögð sé rækt við að finna þá lagareglu sem við á og beita henni síðan á úrlausnarefnið. Lögfræðin felur því í sér að kenna hvaða aðferðir séu heimilar við úrlausn málanna.

Menn ættu að hafa í huga að í stjórnskipun okkar er dómstólum ekki ætlað að móta nýjar lagareglur. Því hlutverki gegnir löggjafinn, Alþingi. Verkefni dómstóla er á hinn bóginn að finna þær reglur sem voru í gildi þegar atvik máls urðu og beita þeim á úrlausnarefnið. Það er reyndar undarlegt að heyra lögfræðimenntaða menn halda því fram að dómstólar hafi heimildir til að mynda nýjar reglur. Hefðu þeir slíkar heimildir fælist í þeim sú aðferðafræði að leysa skuli úr ágreiningi með því að fela málið í hendur mönnum sem hefðu heimildir til að móta nýjar reglur sem ekki voru til staðar, þegar atvik máls urðu, og beita þeim afturvirkt á ágreiningsefnið. Þetta finnst mér að ekki fái staðist. Svo einfalt er það.

Ein rétt niðurstaða

Aðferðafræðin í lögfræðinni við úrlausn ágreiningsmála byggist á þeirri forsendu að einungis ein niðurstaða sé rétt í þeim lögfræðilega ágreiningi sem til úrlausnar er. Allir sem um fjalla verða að byggja á þessari forsendu. Niðurstöður dómsmála eiga til dæmis ekki að geta orðið mismunandi eftir því hvaða dómari dæmir. Menn mega ekki láta það rugla sig í þessu að menn kann að greina á um hver hin rétta niðurstaða sé að efni til. Forsendan um að verkefnið sé að leita hinnar réttu niðurstöðu verður að gilda hjá hverjum og einum.

Ég hef starfað sem málflytjandi og dómari alla mína tíð í lögfræðinni. Það hefur oft komið fyrir mig að hafa ekki haft hugmynd um hver verða muni hin rétta niðurstaða þegar vinnan við að leita hennar hefst í því máli sem til meðferðar er. Það verður þá oft hreinlega heillandi viðfangsefni að feta sig áfram eftir álitaefnunum í réttri röð hverju á eftir öðru, þar til niðurstaðan birtist í lokin og er þá oftar en ekki skýr og greinileg. Enginn geðþótti hefur þá fengið að komast að, einungis öguð lögfræðileg aðferðafræði.

Svo hef ég einatt upplifað það í flóknustu málum að málið snýst í raun og veru um tiltölulega einfalt grundvallaratriði, þó að tíma og vinnu hafi tekið að finna það og þá oftast vegna þess að annar málsaðilinn hefur haft hagsmuni af því að reyna að leiða fram ályktanir sem styðja hans málstað og hann telur að ráða eigi niðurstöðunni. Það er allt saman eðlilegt því í dómsmálunum takast málsaðilar á og hver og einn þeirra talar fyrir sínum hagsmunum. Skylda þess sem dæmir er að kynna sér ástæður málsaðila til hlítar. Að öðrum kosti getur hann ekki fundið þá réttu. Hann þarf með öðrum orðum ekki aðeins að finna rökin fyrir henni, heldur þarf hann líka að hafna þeim sem kunna að vísa í aðrar áttir.

Margir menn, bæði lögfræðingar og aðrir aðhyllast aðferðafræði sem þeir telja að gefi þeim valkosti um niðurstöðu. Þeir leggja þá venjulega áherslu á að úrlausnarefnið sé svo flókið að ekki sé unnt að ákveða með markvissum hætti hver sé hin rétta niðurstaða. Auðvitað kann úrlausnarefnið að vera flókið þannig að lausnin verður ekki örugg fyrr en að lokinni gaumgæfilegri athugun á öllu því sem máli kann að skipta. Þetta breytir engu um að hin rétta niðurstaða hlýtur alltaf að vera ein, eða sú sem leiðir af réttri beitingu réttarheimildanna. Menn ættu að muna að til aðferðafræði í lögfræði heyrir að beita réttarheimildum eftir heimildargildi þeirra. Þannig ganga til dæmis sett lög fyrir ólögfestum heimildum (venju, eðli máls o.s.frv.).

Dæmi um ótækar forsendur dóma

Dómasafnið er fullt af dæmum um að dómarar hafa bersýnilega ekki beitt þeirri aðferðafræði sem þeim var skylt heldur látið geðþóttann ráða. Hér læt ég duga að nefna lítið dæmi sem allir skilja. Á þeim tíma að deilt var um hvort leyfa ætti sölu á áfengu öli hér á landi tók hann Guttormur upp á því að bjóða mönnum þjónustu við að blanda kláravíni, sem þeir höfðu keypt í ríkinu, saman við pilsner. Við þessa athafnasemi var auðvitað ekki um tilbúning áfengis (bruggun) að ræða. Þetta var bara blöndun áfengis við óáfengan drykk líkt og átti sér stað út um allt, þar með talið á heimilum landsmanna hvort sem er við neyslu áfengis eða matargerð, svo dæmi séu nefnd. En Guttormur var ákærður og sakfelldur fyrir tilbúning áfengis (bruggun) sem var refsiverður samkvæmt áfengislögum! Tveir fastir embættisdómarar í Hæstarétti sakfelldu hann (H.1988.104).[1] Þetta var auðvitað rænulaus vitleysa sem líklega átti rót sína að rekja til þess að dómararnir hafi verið andvígir því að leyfa sölu á áfengu öli í landinu. E.t.v. hafa þeir sjálfir frekar viljað léttvín!? Það er að öllum líkindum stórskaðlegt fyrir traustið sem dómstólar þurfa að njóta, þegar svona geðþótti er látinn ráða niðurstöðum.

Svo sýnist mér Stefán Snævarr vilja gagnrýna mig fyrir að hafa talið réttinn til að standa utan félaga tilheyra hinu stjórnarskrárverndaða frelsi til að mynda félög með öðrum. Hugleiðing hans um þetta er reyndar ekki vel skiljanleg en sú er oft raunin þegar reynt er að gera einfalda hluti flókna með einhverju sem ekki kemur málinu við.[2] Auðvelt ætti að vera að átta sig á því að réttinum til að mynda félög með öðrum hlýtur af rökbundinni nauðsyn að fylgja réttur til að synja aðild að félögum sem menn vilja ekki verða félagar í. Að öðrum kosti væri unnt að þvinga menn til stuðnings við málstað sem þeir kunna að vera andvígir.

Hentugar kenningar?

Segja má að kenningar um að margbreytilegar niðurstöður séu dómstólum heimilar í sama málinu séu hentugar fyrir þá sem vilja að úrlausnir dómstóla ráðist fremur af tækifærismennsku en beitingu réttarheimilda.

Að lokum tek ég fram að mér finnst æskilegt að menn tjái sig um starfsemi dómstóla og umfjöllun um verkhætti þeirra, þó að ekki séu lögfræðingar. Stefán Snævarr er prófessor í heimspeki. Kannski honum takist þó stundum betur upp í skrifum sínum á þeim vettvangi en í þeirri grein sem hér hefur verið gerð að umtalsefni?

[1] Sjá bók mína „Í krafti sannfæringar“ (R.vík 2014), bls. 50-52.

[2] Um þennan dóm er fjallað í bók minni „Í krafti sannfæringar“, bls. 68-71. Sjá líka bók mína „Umbúðalaust – hugleiðingar í hálfa öld“ (R.vík 2020), bls. 36-41 og 47-58.