Í janúar árið 1913 steig maður út úr Krakow-lestinni á norðurpalli lestarstöðvarinnar í Vín. Í passanum hans stóð nafnið Stavros Papadopoulos, dökkur yfirlitum með stórt og þykkt yfirvaraskegg og ferðatösku úr tré, sem lét lítið yfir sér.

„Ég sat við borðið,“ skrifaði maðurinn sem hann kom til að hitta, mörgum árum síðar, „þegar dyrnar opnuðust og inn kom þessi óþekkti maður. Hann var lágvaxinn, horaður og grábrún húðin alsett örum eftir unglingabólur. Ég sá ekkert í augum hans sem minnti á vináttu.“

Höfundur þessara orða var rússneskur andófs- og hugsjónamaður og ritstjóri hins róttæka dagblaðs Pravda [ísl. Sannleikur]. Hann hét Leon Trotsky. Maðurinn sem hann var að lýsa hér í raun er ekki Papadopoulos. Hann hafði verið skírður Vissarionovich Dzhugashvili, vinirnir kölluðu hann Koba, en í dag er hann best þekktur sem Jósef Stalín.

Trotsky og Stalín voru aðeins tveir af fjölmörgum mönnum sem bjuggu í miðborg Vínar árið 1913 sem áttu með verkum sínum eftir að móta, og jafnvel rústa, tuttugustu öldinni.

En þetta var ólíkur hópur. Byltingarsinnarnir tveir, Stalín og Trotsky, voru á flótta. Sigmund Freud hafði hins vegar fyrir löngu fest rætur í borginni. Sálfræðingurinn, sem var hampað af fylgjendum sínum sem maðurinn sem opnaði á leyndardóma hugans, bjó og starfaði við Berggasse-götu.

Hinn ungi Josip Broz, sem seinna varð frægur sem herforinginn Tito, leiðtogi Júgóslavíu, vann í Daimler-bílaverksmiðjunni í Wiener Neustadt, í suðurhluta Vínar, þar sem hann leitaði sér að vinnu, peningum og skemmtun.

Síðan var það 24 ára gamall maður frá norðvestur-Austurríki sem dreymdi um að læra málaralist við hinn virta listaháskóla borgarinnar, Akademie der bildenden Künste Wien, en hafði tvisvar verið hafnað og bjó í gistiskýli fyrir heimilislausa við ána Danube. Sá hét Adolf Hitler.

Lítill radíus Þessir áhrifamiklu karakterar eyddu allir árinu 1913 í sama hverfi miðborgar Vínar.

Rithöfundurinn Frederic Morton skrifaði mikilfenglega lýsingu á borginni á þessum tíma í bók sinni Thunder at Twilight. Þar sér hann Hitler þruma yfir hinum íbúum gistiskýlisins „um siðferði, hreinleika kynþáttanna, hið guðdómlega verkefni sem liggur fyrir Þjóðverjum, svik slavanna, gyðinga, jesúíta og frímúrara. Hártoppurinn kastast til, hendurnar settar málningarblettum sveiflast í gegnum loftið, röddin verður háværari svo hún minnir á óperusöngara. Síðan, jafn skyndilega og hann byrjaði, er hann hættur. Safnar hlutunum sínum saman með yfirlætisfullu skrjáfri og strunsar að beddanum sínum.“

Yfir þessu öllu, í hinni óreglulegu Hofburg-höll, ríkti hinn aldraði keisari Franz Joseph, sem hafði setið á valdastól síðan 1948. Maðurinn sem átti að vera arftaki hans, Franz Ferdinand, bjó í hinni nærliggjandi Belvedere-höll, og beið þess spenntur að taka við völdum. Morðið á honum ári seinna átti svo eftir að verða atvikið sem hratt af stað fyrri heimstyrjöldinni.

Árið 1913 var Vín höfuðborg austurrísk-ungverska keisaradæmisins, sem samanstóð af 15 þjóðum og rúmlega 50 milljón íbúum. „Hún var ekki beint suðupottur, en Vín var eins konar menningarleg súpa, sem dró að sér metnaðarfullt fólk frá allri álfunni,“ segir Dardi McNamee, ritstjóri Vienna Review, sem hefur búið í borginni í 17 ár. „Innan við helmingur hinna tveggja milljóna íbúa voru fæddir í borginni og fjórðungur kom frá Bæheimi- og Mæra-fylkjum, sem nú eru hluti af Tékklandi, þannig að tékkneska var töluð samhliða þýsku í borginni. Samtals töluðu þegnar landsins tólf tungumál. „Yfirmenn í hernum þurftu að geta gefið skipanir á 11 tungumálum fyrir utan þýsku, og hvert einasta tungumál átti sína eigin þýðingu á þjóðsöngnum.“

(Austurrísk-ungverski þjóðsöngurinn er sá sami og Þjóðverjar brúka í dag, með breyttum texta þó.)

Þessi óvenjulega blanda ól svo af sér sitt eigið menningarlega fyrirbæri, sem eru hin frægu kaffihús Vínarborgar. Goðsögnin er sú að hefðin hafi byrjað vegna kaffisekkja sem urðu eftir þegar her Ottómana þurfti frá að hverfa eftir misheppnað umsátur um borgina árið 1683.

Cafe Landtmann Kaffihúsið, sem Freud sótti mikið, er enn þann dag í dag mjög vinsælt.

Mynd: Felicitas Matern

„Menning kaffihúsanna, skraf og rökræður eru enn jafn stór hluti af lífi Vínarbúa eins og það var þá,“ segir Charles Emmerson, höfundur bókarinnar 1913: In Search of the World Before the Great War [ísl. 1813: Í leit að heiminum fyrir heimsstyrjöldina]. „Hópur menntafólks í borginni var frekar lítill, allir þekktu alla og það varð til þess að hugmyndir flökkuðu auðveldlega yfir menningarleg landamæri.“ Hann bætti því einnig við að þetta ástand væri mjög heppilegt fyrir pólitíska andófsmenn og fólk á flótta. „Það var ekki til staðar neitt gríðarlega öflugt miðstýrt ríki. Þetta var kannski svolítið losaralegt. Ef þig vantaði stað til að fela þig í Evrópu, þar sem þú gætir hitt annað áhugavert fólk, þá hentaði Vín mjög vel til þess.“

Uppáhaldsstaður Freuds, Cafe Landtmann, er enn þá á Ringstraße, hinni nafntoguðu breiðgötu sem hringar hinn fornfræga Innere Stadt. Í nokkurra mínútna göngufjarlægð er svo Cafe Central, sem Trotsky og Hitler sóttu mikið. Þar er enn boðið upp á kökur, dagblöð, skák og að sjálfsögðu heitar umræður um málefni líðandi stundar.

Enginn veit fyrir víst hvort Hitler rakst á Trotsky, eða hvort Tito hitti Stalín. En það sem vitað er er að neistinn sem kviknaði við morðið á Franz Ferdinad ári seinna átti eftir að verða að eldhafi sem lagðist yfir alla Evrópu með tveimur heimsstyrjöldum, sem svo skiluðu okkur þeirri heimsmynd sem við búum við í dag. Heimsveldi austurrísk-ungverska keisaradæmisins hrundi árið 1918 og í kjölfarið fundu Hitler, Stalín, Trotsky og Tito fjöl sína í stjórnmálum, sem átti svo eftir að setja, vægast sagt, varanlega mark sitt á mannkynssöguna.

Cafe Central Bæði Hitler og Trotsky fengu sér sína tíu dropa innan um fagurskreyttar súlur undir bogadreginni lofthvelfingu Cafe Central.

Mynd: Clayton Tang