Ríkisstjórnin fjallaði aldrei um möguleikann á því að íslenska ríkinu yrði dæmt áfelli í Landsréttarmálinu og þá yfirvofandi hættu sem steðjaði að réttaröryggi íslenskra borgara meðan beðið var eftir niðurstöðu Mannréttindadómstóls Evrópu í máli Guðmundar Andra Ástráðssonar gegn Íslandi.  

MYND: MBL / EGGERT JÓHANNESSON

Ekki var mótuð áætlun eða mörkuð stefna um hvernig bregðast skyldi við hugsanlegum áfellisdómi. Samkvæmt svörum sem Stundin fékk frá skrifstofu yfirstjórnar forsætisráðuneytisins var talið „erfitt ef ekki útilokað að skipuleggja fyrir fram með einhverri vissu hvaða viðbrögð teldust viðhlítandi til skemmri og lengri tíma“.

Þá var málið ekki tekið formlega til umfjöllunar á neinum þeirra ráðherrafunda sem haldnir voru á tímabilinu 26. júní 2018 til 12. mars 2019, frá því að tilkynnt var að málið yrði tekið til meðferðar hjá MDE og þar til dómur féll.  

„Ég átti ekki von á þess­um úr­sk­urði. Ég bara segi það alveg heiðarlega,“ sagði Katrín Jakobsdóttir forsætisráðherra í viðtali við Mbl.is daginn eftir að MDE dæmdi íslenska ríkið brotlegt í Landsréttarmálinu og komst að niðurstöðu sem felur í sér að mannréttindabrot hafi verið framin gegn fjölda dómþola í Landsrétti síðan dómurinn tók til starfa í ársbyrjun 2018. 

Meðferð dómsmála stöðvuð

Dagana á eftir ríkti hálfgert upplausnarástand í réttarkerfinu eins og lögmenn lýstu í fjölmiðlum. Landsréttur lagði niður störf, engar aðgerðir voru boðaðar til að tryggja réttaröryggi íslenskra borgara og alger óvissa ríkti um hvernig brugðist yrði við af hálfu dómstóla og stjórnvalda. 

„Það er skelfilegt að vera settur í biðstöðu þegar málið var loksins komið á þetta stig, þegar maður hélt loksins að þetta væri að verða búið,“ sagði viðmælandi Stundarinnar, kona sem átti að bera vitni í viðkvæmu dómsmáli sem var skyndilega frestað um óákveðinn tíma eftir dómsuppkvaðningu MDE. Annar viðmælandi, kona sem á börn með manni sem hefur verið dæmdur fyrir kynferðisbrot gegn þroskaskertri stúlku, var á leið til Reykjavíkur að bera vitni gegn manninum fyrir Landsrétti þegar hún fékk símtal um að meðferð málsins yrði frestað um óákveðinn tíma vegna niðurstöðu MDE. Hún lýsti því í samtali við Stundina hvernig eitthvað hefði „brostið innra með sér“ þegar hún fékk símtalið. „Þetta var kornið sem fyllti mælinn. Ég hef aldrei lent í því áður að vera svona gjörsamlega galtóm. Ég missti trúna á að réttarkerfið væri í lagi.“ 

Meðan lítið heyrðist frá stjórnvöldum annað en ákall um að rýnt yrði í dóminn og gagnrýni á „framsal valds til útlanda“ tók stjórn dómstólasýslunnar af skarið, samþykkti bókun og sendi út fréttatilkynningu þar sem biðlað var til ríkisstjórnarinnar að bregðast við, eyða óvissu, skjóta styrkari stoðum undir millidómsstigið og beita sér fyrir því að sett yrði lagaheimild til fjölgunar dómara.

Enn bólar ekkert á lagabreytingum og ekki var tekin ákvörðun um málskot til yfirdeildar MDE fyrr en tæpum mánuði eftir að dómurinn féll. Í nýlegum ákvörðunum Hæstaréttar um synjun áfrýjunarbeiðna kemur skýrt fram að málskotið til yfirdeildar MDE valdi því að dómurinn muni ekki taka afstöðu til afleiðinga dóms MDE að landsrétti um óákveðinn tíma. „Mun Hæstiréttur ekki taka afstöðu til afleiðinga dómsins að landsrétti nema hann verði annaðhvort endanlegur eða niðurstaða hans látin standa óröskuð við endurskoðun en alls er óvíst hvenær það gæti orðið.“ Þannig hefur ákvörðunin um málskot framlengt réttaróvissuna vegna Landsréttarmálsins. 

Stjórnarráðið greindi aldrei þýðingu Landsréttar-
dómsins fyrir embættisskyldur forsætisráðherra

Samkvæmt 17. gr. stjórnarskrár Íslands og 6. gr. laga um Stjórnarráð Íslands ber ráðherrum skylda til að fjalla um mikilvæg stjórnarmálefni á vettvangi ríkisstjórnar. Árið 2011 var Geir H. Haarde, fyrrverandi forsætisráðherra, dæmdur í Landsdómi fyrir brot á þessari reglu, en dómurinn lagði áherslu á að stórfellt hirðuleysi Geirs hefði orðið þess valdandi að ekki var mörkuð pólitísk stefna á vettvangi ríkisstjórnar til að takast á við þá yfirvofandi hættu sem Geir hlaut að vera ljós. 

Stundin sendi forsætisráðuneytinu fyrirspurn og óskaði eftir upplýsingum um hvort og þá hvernig hefði verið brugðist við dómi Landsdóms að því er varðar lagalega skyldu forsætisráðherra samkvæmt 17. gr. stjórnarskrár til að halda ráðherrafundi um mikilvæg stjórnarmálefni og tryggja pólitískt samráð innan ríkisstjórnar í tæka tíð þegar hætta steðjar að. Þá spurði Stundin hvort forsætisráðuneytið hefði mótað einhver viðmið um hvað teljist mikilvæg stjórnarmálefni í merkingu 17. gr. stjórnarskrár. 

Af svörum ráðuneytisins má ráða að ekki hafi verið talin þörf á því innan stjórnarráðsins að ráðast í neina vinnu til að bregðast við dóminum og greina áhrif hans á embættisskyldur ráðherra. „Skyldur ráðherra samkvæmt 17. gr. stjórnarskrárinnar voru teknar til ítarlegrar skoðunar við endurskoðun laga um Stjórnarráð Íslands árið 2011, sbr. 7. gr. laganna og athugasemdir við það ákvæði í frumvarpi til laganna, sbr. einnig VII. kafla í almennum athugasemdum með frumvarpinu,“ segir Ágúst Geir Ágústsson, skrifstofustjóri skrifstofu yfirstjórnar forsætisráðuneytisins, í svari við fyrirspurninni.

„Við framangreinda endurskoðun stjórnarráðslaganna var meðal annars höfð til hliðsjónar skýrsla rannsóknarnefndar Alþingis um rannsókn á aðdraganda og orsökum falls íslensku bankanna 2008 og tengdra atburða, skýrsla þingmannanefndar sem komið var á fót til að fjalla um skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis, samþykkt þingsályktun um viðbrögð Alþingis við skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis 2010 sem og þingsályktun, nr. 30/138 um málshöfðun á hendur ráðherra. Voru málsatvik og álitaefni sem um er fjallað í dómi Landsdóms og vörðuðu brot fv. forsætisráðherra á 17. gr. stjórnarskrárinnar því kunn við endurskoðun laga um Stjórnarráð Íslands. Er dómur Landsdóms féll árið 2012 hafði því þegar verið brugðist við þessum þætti í rannsóknarskýrslu Alþingis og við endurskoðun laga um Stjórnarráð Íslands.“

„Á herðum viðkomandi ráðherra“

Í núgildandi lögum um Stjórnarráð Íslands er fjallað um „mikilvæg stjórnarmálefni“ með eftirfarandi hætti: „Til mikilvægra stjórnarmálefna teljast t.d. reglugerðir og yfirlýsingar sem taldar eru fela í sér mikilvæga stefnumörkun eða áherslubreytingar eða ef sýnt þykir að reglugerð eða yfirlýsing geti haft áhrif á útgjöld ríkissjóðs umfram