Ísland hafði málað sig út í horn á haustmánuðum 2008 og glatað trausti Breta og Bandaríkjanna þegar seðlabankar heimsins, með seðlabanka Bandaríkjanna í fararbroddi, réðust í fordæmalausar aðgerðir til bjargar alþjóðlega fjármálakerfinu og gerðu með sér opna lánasamninga um gjaldmiðlaskipti (e. currency swap lines).
„Þetta er tvímælalaust ein mikilvægasta aðgerð í fjármálasögu síðustu áratuga,“ segir Ásgeir Brynjar Torfason, lektor á sviði fjármála og reikningshalds við viðskiptafræðideild Háskóla Íslands og sérfræðingur í fjármagnsstreymi banka. „Fyrst var þetta neyðaraðgerð bandaríska seðlabankans strax í hruninu til vissra seðlabanka. Síðar, árið 2010, voru samningar helstu seðlabanka heims formfestir með samkomulagi þeirra á milli sem tryggði að ekki yrði gjaldeyrisþurrð í helstu gjaldmiðlum fjármálaheimsins, dollar, evru, pundi, jeni, kanadadollar og svissneskum franka. Þetta samkomulag var síðan gert ótímabundið árið 2013 og upphæðin er ótakmörkuð.“
Fjallað er ítarlega um gjaldmiðlaskiptasamningana í nýrri bók sagnfræðingsins Adam Tooze um fjármálakreppuna, Crashed: How a Decade of Financial Crises Changed the World, sem vakið hefur mikla athygli. Tooze bendir á að hið gríðarlega umfang gjaldmiðlaskiptasamninga og mikilvægi þeirra hafi í raun fallið í skuggann á umræðunni um björgun einstakra banka og magnbundna íhlutun seðlabanka (e. Quantitative Easing). Seðlabanki Bandaríkjanna hafi reyndar beitt sér fyrir upplýsingaleynd um aðgerðirnar, enda voru þær pólitískt viðkvæmar og snerust um að dæla dollurum í erlendar bankastofnanir án þess að óumdeilt væri að lagaheimild væri fyrir því. Það kaldhæðnislega er að atburðarásin átti sér stað um leið og sú orðræða var áberandi að með fjármálahruninu vestanhafs hefðu Bandaríkin spilað rassinn úr buxunum og yfirburðastaða dollarans í alþjóðakerfinu hlyti nú að heyra sögunni til. Annað kom á daginn og dollaraprentun lék lykilhlutverk í björgun alþjóðlega fjármálakerfisins.
„Þessi aðgerð hefur ekki hlotið mikla umfjöllun eða verið almennt rædd, en hún er tvímælalaust óumflýjanleg afleiðing af þeim björgunaraðgerðum sem seðlabankar heimsins neyddust til að ráðast í þegar fjármálakerfi heimsins var að falla undan eigin þunga. Enginn annar en seðlabankarnir gátu bjargað fjármálakerfinu úr sínum eigin vandræðum,“ segir Ásgeir Brynjar í samtali við Stundina.
Í nýlegri skýrslu Hannesar Hólmsteins Gissurarsonar stjórnmálafræðiprófessors um erlenda áhrifaþætti bankahrunsins gagnrýnir hann harðlega að Bandaríkjamenn hafi neitað Íslandi um lausafjárfyrirgreiðslu í formi gjaldeyrisskiptasamnings í apríl 2008 en veitt ríkjum á borð við Svíþjóð og Sviss slíka aðstoð. „Meginskýringin á því að bandarísk stjórnvöld neituðu Íslandi um fyrirgreiðslu er líklega sú að Ísland var ekki lengur hernaðarlega mikilvægt í þeirra augum,“ skrifar hann. „Gjaldeyrisskiptasamningur við Bandaríkin hefði hugsanlega gert Seðlabankanum kleift að hafa stjórn á atburðarásinni og fara „sænsku leiðina“, sem sænski seðlabankinn markaði í fjármálakreppunni í Svíþjóð 1991–1992.“
Erlendum seðlabönkum
leist ekki á blikuna
Í mars 2008 leituðust bankastjórar Seðlabanka Íslands með óformlegum hætti eftir gjaldmiðlaskipta-samningum við Seðlabanka Bretlands, Seðlabanka Evrópu, Seðlabanka Bandaríkjanna og norræna seðlabanka. Þann 15. apríl sendi svo Davíð Oddsson beiðni þess efnis til Mervyn King seðlabankastjóra Bretlands. King hafnaði beiðninni en bauð hins vegar fram aðstoð sína og kollega sinna við að finna leiðir til að minnka íslenska bankakerfið. Var þetta í samræmi við þau viðvörunarorð sem fram höfðu komið um útlánaþenslu, ofvöxt og veikan eiginfjárgrunn bankakerfisins. Seðlabanki Íslands þekktist ekki boðið en ítrekaði beiðnina um gjaldmiðlaskiptasamning. Því bréfi var ekki svarað.
Eftir fund seðlabankastjóra G10 landanna í Basel 4. maí 2008 varð ljóst að Seðlabanka Íslands stóðu einvörðungu til boða gjaldmiðlaskiptasamningar við seðlabanka Danmerkur, Noregs og Svíþjóðar. Haft er eftir Stefan Ingves, seðlabankastjóra Svíþjóðar, í skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis að óskýrt eignarhald ásamt örum vexti á efnahagsreikningi íslensku bankanna hafi leitt til hættuástands sem íslensk stjórnvöld virtust hvorki átta sig á né skilja hvernig mætti leysa úr.
Gjaldmiðlaskiptasamningar norrænna seðlabanka við Seðlabanka Íslands voru undirritaðir með skilyrðum um að Geir H. Haarde forsætisráðherra myndi þrýsta á íslensku bankana að draga saman stærð efnahagsreikninga sinna með hliðsjón af tillögum Alþjóðagjaldeyrissjóðsins. Þá var fyrirgreiðslan bundin skilyrðum um að ríkisstjórn Íslands beitti sér fyrir ákveðnum pólitískum aðgerðum og athöfnum af hálfu Seðlabanka Íslands og Fjármálaeftirlitsins. „Ráðherrarnir undirrituðu yfirlýsinguna 15. maí 2008 ásamt bankastjórn Seðlabanka Íslands. Yfirlýsingin var ekki birt opinberlega eða lögð fram á ríkisstjórnarfundi. Lítið varð um efndir á fyrrnefndum loforðum af hálfu ríkisstjórnarinnar sumarið 2008. Það varð ekki til að bæta það orðspor sem fór af íslenskum stjórnvöldum hjá erlendum seðlabönkum,“ segir í rannsóknarskýrslunni. „Þegar þarna var komið sögu voru íslensk stjórnvöld orðin mjög einangruð að þessu leyti á alþjóðavettvangi. Þau áttu því í fá hús að venda þegar kom að falli íslensku bankanna í október 2008.“
Óábyrg hegðun gróf undan trausti
En er sanngjarnt að áfellast Bandaríkin og Bretland fyrir að hafa ekki gert gjaldmiðlaskiptasamning við Ísland? „Grundvöllur allra viðskipta er traust, sérstaklega í bankarekstri og allra helst meðal seðlabanka. Og ef menn höfðu tapað trausti þá er ekkert skrítið að þeir hafi ekki fengið lánafyrirgreiðslu,“ segir Ásgeir Brynjar. „Í raun má velta fyrir sér hvort það hefði ekki verið fullkomið ábyrgðarleysi af seðlabankastjóra í öðru landi að veita meira fé að láni inn í kerfið hér á Íslandi eftir allt sem á undan var gengið.“
Uppgjörið við uppgjörið
Þunna línan á milli þjóðernisstolts og oflátungsháttar
Hvað varð um lykilfólk hrunsins?
Athugasemdir