Ég hef komið alloft til Bretlands eftir Brexit atkvæðagreiðsluna og hef fylgst með hinum vaxandi aðskilnaðarkvíða sem hefur grafið um sig þar í landi. Brexit dregur bæði fram takmarkanir þjóðaratkvæðagreiðslna sem tækis til að leiða til lykta flókin og eldfim deilumál og einnig ákveðnar takmarkanir fulltrúalýðræðisins. Ein ástæðan er sú að við búum við fulltrúalýðræði sem hefur þann eiginleika að leysa almenning að nokkru leyti undan því að setja sig inn í hinar flóknari og minna spennandi hliðar einstaka mála. Nútíma samfélög svo margflókin að ákveðin verkaskipting er skynsamleg. Ef kjósendur þyrftu að setja sig í smáatriðum inn í öll mál gerðu þeir lítið annað. 

Gallinn er hinsvegar sá að í þessu kerfi er fólk er almennt í hlutverki áhorfanda á milli kosninga og hefur litla möguleika til að hreyfa við einstaka málum eins og til að mynda breytingum á íslensku stjórnarskránni. Það sem verra er; það er varla hægt í þingkosningum heldur. Kjósendur standa frammi fyrir því að gera upp á milli stefnumálapakka og mannkosta helstu leiðtoga flokkana á þess að hafa í raun mikið um það að segja hverjir skipa ríkisstjórnir, hvernig þær stjórna og enn minna um afdrif einstakra mála. Því gerist það að stefna sem lítill hluti kjósenda og jafnvel fáir nema valdamiklir hagsmunaaðilar sem geta notað aðstöðu sína og fjármuni til að tryggja sér áhrif fær óeðlilega mikið vægi í einstaka málaflokkum. 

En hvað er til ráða, hvernig getum við bætt úr þessu? Ég mun hér færa rök fyrir því að þessi tvö mál, Brexit og stjórnarskrábreytingar á Íslandi, þó ólík séu, dragi fram hvernig megi efla lýðræðið með því að nýta slembivalda rökræðuhópa. 

Brexit, „It’s complicated“

„Úrsagnaratkvæðið“ þýddi í hugum margra kjósenda að Bretar myndu skapa sér samningsstöðu og geta beygt ESB undir sig. Þeir myndu geta samið um að þiggja alla kostina sem fylgja ESB aðild án þess að axla neinar byrgðar á móti. Þökk sé lýðskrumurum sem nýttu sér þá gamalkunnu aðferð að kenna útlendingunum og skrifræðinu í Bussel um flest sem miður fer ásamt villandi málflutningi eða hreinum ósannindum um það hverju mætti búast við eftir úrsögn. Og að sjálfsögðu var kryddað með hressilegum skammti af fullveldis- og þjóðernisorðræðu, þar sem margir sáu í hyllingum glæsta fortíð heimsveldisins.

Sambandið við ESB er vissulega flókið og staðreyndin er sú að margir Bretar voru einfaldlega illa upplýstir um það hvað það þýddi að greiða atkvæði með og á móti. Þetta fólk varð litlu nær þegar úrsagnarmenn og Evrópusinnar fóru að munnhöggvast í fjölmiðlum aðdraganda kosninganna með mótsagakenndum staðhæfingum.

Hverjum átti að trúa?

Fræg er myndin af Brexit strætisvagninum, stórum rauðum strætisvagni sem varð að einkennismynd kosningabaráttunnar. Á vagninum var áletrun sem hélt því fram að ef kjósendur segðu bless við ESB myndu gríðarlegar fjárhæðir sem rynnu til ESB renna í staðinn til heilbrigðiskerfisins NHS. Með þessu var verið að stimpla inn þá skoðun að ESB væri mikill fjárhagslegur baggi á Bretlandi. Þegar fræðimenn og sérfræðingar reyndu að benda á að þetta væri ekki alveg svona einfalt og raunin yrði líklega sú að allir myndu tapa á þessu var blásið á þau rök. Og það sem verra er, grafið undan sérfræðiþekkingu almennt. Hver þarf á þessum sérfræðingum að halda, eru ekki allir með Google? Eða eins og Michael Hove, þáverandi dómsmálaráðherra og ötull úrgöngumaður, komst að orði þegar reynt var að benda honum á að það sem stæði á brexitstrætónum væri bull, „Britain has had enough of experts“.

Skuggahliðar og „Silver Lining“

Á dögunum sótti ég ráðstefnu í Manchester þar sem ég kynntist Karel, fræðimanni frá Tékklandi, sem sagðist finna miklar breytingar á Bretlandi eftir Brexit. Hann er kvæntur enskri konu og börnin þeirra hafa tvöfalt ríkisfang. Hann var ekki að tala um lög og reglur, það kemur síðar, heldur viðhorf gagnvart fólki eins og honum og dætrum hans sem kæmu frá austurhluta Evrópu. En verst af öllu er þó óvissan um það hvaða áhrif þetta mun hafa á fjölskylduna og það eru margir í þessari stöðu. 

Það eru samt jákvæðar hliðar á þessu leiðindamáli, „a Silver Lining.“ En til þess að sjá þær þarf að leita út fyrir landsteinana. Heima í Tékklandi og víðar virtist Brexit fremur hafa þjappað fólki saman og vakið það til umhugsunar um kosti ESB aðildar í stað þess sem margir áttu von á, að það myndi gefa úrsagnarfólki í ýmsum löndum nýjan vind í seglin. „Í Tékklandi,“ segir hann, „hefur Brexit orðið ástæða til rifja upp söguna og hvers vegna við séum í sambandinu. Evrópusambandið er alls ekki fullkomið,“ segir Karel „og það virkar fjarlægt og stundum þungt í vöfum, en það er engu að síður betra að vera aðili að því en utan þess.“ Það hefur myndast ný samstaða og meiri vilji til þess að bæta sambandið innan frá. Það er nefnilega þannig að venjulega þarf eitthvað að ýta við flestu fólki til þess að fá það til að gefa sér tíma til að hugsa um svona hluti. 

Keisarinn er ekki í neinum fötum

Í hvert skipti sem maður kemur til Bretlands hafa sífellt fleiri úrgöngukjósendur skipt um skoðun. Eftir því sem breskir stjórnmálamenn þrugla lengur um Hard Brexit og Soft Brexit sem enginn veit hvað er hafa þeir áttað sig betur og betur á því hvaða kostir fylgja ESB-aðildinni og hvað tapast við að yfirgefa sambandið. Mörgum þeirra finnst þau hafa verið afvegaleidd og vilja fá að kjósa aftur. Það er átakanlegt fyrir þetta fólk að fylgjast með vandræðagangi Boris Johnson og kumpána hans og sjá að keisarinn var ekki í neinum fötum. Það kemur eins og blaut og drulluskítug tuska framan hinn almenna Brexit kjósanda þegar forríkir Brexit-stuðningsmenn eins og Jim Ratcliff, ríkasti maður Bretlands og stærsti landeigandi á Íslandi, sem nýttu aðstöðu sína og peninga til að berjast fyrir úrgöngu, hefur ekki meiri trú á tiltækinu en svo að hann er sjálfur fluttur með peningana sína til Monaco þar sem hann getur áfram notið þess að vera í sambandinu. Á sama tíma og mörg fyrirtæki eru farin að búa sig undir það versta, fresta uppbyggingu, gera áætlanir um að flytja úr landi og nokkur hafa þegar gert það.

Tröllin sem stálu jólunum  

Það sem er mest sláandi við þetta allt er að það er unga fólkið er ósáttast við Brexit. Það er einmitt fólkið sem ákvörðunin skiptir mestu máli. Fólkið sem þarf að lifa lengst með afleiðingunum. Aðeins 25% fólks 24 ára eða yngri studdi úrgöngu á meðan 56% kjósenda á aldrinum 50 til 64 ára og 66% þeirra sem voru 65 ára og eldri studdu úrgöngu. Hærri aldur og búseta voru meginbreyturnar sem spáðu fyrir um stuðning við úrgöngu. En það er rétt að hafa í huga að búseta skipti máli í báðar áttir. Skotar og Norður-Írar sem nú á að draga út úr ESB voru á móti úrgöngu. Það er ekki nóg með að margir úrgöngukjósendur hafi skipt um skoðun, heldur hafa bæst nærri tvær milljónir nýrra kjósenda á kjörskrá frá því því atkvæði voru greidd og það er ungt fólk sem vill ekki sjá Brexit.

Hvað má læra af Brexit?

Þjóðaratkvæðagreiðslur eru vandmeðfarnar. 51,9% Breta, að stærstum hluta eldra fólk á Englandi komu því til leiðar að Stóra-Bretland, þar með talið Skotland og Norður-Írland er nú á leiðinni út úr ESB þrátt fyrir að ljóst sé að ef kosið yrði í dag yrði þessari ákvörðun snúið með meiri mun en þegar hún var samþykkt. Vandinn er líka sá að stór hluti kjósenda er oft furðu illa upplýstur um mörg málefni sem eru á borði stjórnmálanna. Ég er ekki að halda því fram að kjósendur séu kjánar. Margir hafa líklega fengið nóg af því að fylgjast með stjórnmálum. Það hafa ekki allir gaman að karpi sem oft og tíðum virðist fremur snúast um að finna leiðir til að vera ósammála en að finna góðar sameiginlegar lausnir. Önnur ástæða er sú að við höfum einfaldlega margt annað við tímann að gera. Auk þess að margt hefur breyst með tilkomu Internetsins. Við fáum „fréttirnar“ úr sífellt fleiri áttum.

Þegar halda þjóðaratkvæðagreiðslur um stór og afdrifarík mál þarf ríkisvaldið að sjá til þess að fólk hafi á góðan aðgang að upplýsingum sem eru framreiddar til þess að hjálpa fólki að taka sína eigin rökstuddu ákvörðun, fremur en að sannfæra fólk um tiltekinn málstað. Nú súpa einhverjir hveljur og segja að það sé hvorki hægt að treysta ríkinu eða sérfræðingum, og síst af öllu sérfræðingum á vegum ríkisins. En það hefur sýnst sig að það dugar ekki að treysta já- og nei-hreyfingum til þess að upplýsa fólk með hvatningarorðum um þær haldi sig við staðreyndir og haldi aftur af sér í fjárútlátum. 

Slembivaldar rökræðukannanir

Hvað er þá til ráða?

Ein leið til þess að greiða úr þessu eru rökræðukannanir. Þátttakendur í rökræðukönnuninni hefðu aðgang að upplýsingum frá sérfræðingum og tækifæri til að rökræða málið við aðra þátttakendur með aðferðum rökræðulýðræðis. Slembivalið tryggir að þátttakendahópurinn endurspeglar þjóðina og þar með skoðanir venjulegra borgara sem hafa haft tíma og tækifæri til þess að kynna sér og ígrunda málin vandlega, ólík hefðbundnum skoðanakönnunum. Hefðbundnar skoðannakannanir sýna okkur hlutina eins og þeir eru á ákveðnum tímapunkti og spá ágætlega fyrir um kosningaúrslit og kauphegðun. En tilfellið er að aðeins hluti þeirra sem rannsakendur ná til og spyrja um einstaka mál hafa á því skoðun eða hafa kynnt sér það sérstaklega, hvað þá ígrundað það vandlega. 

Stjórnarskrárendurskoðunin

Ýmsir hafa bent á þessa leið til sem einskonar áttavita fyrir almenning í stöðu eins og kom upp í vegna Brexit kosninganna og að sama skapi að rökræðukönnun væri góður áttaviti fyrir stjórnmálamenn í umfjöllun þeirra um einstaka mál áður en ákvarðanir eru teknar. Í minnisblaði forsætisráðherra um áform um endurskoðun stjórnarskrárinnar er einmitt talað um rökræðukannanir. Þar sýnir forsætisráðherra vilja til þess að fá fram þessa ígrunduðu skoðun almennings og það er lofsvert í sjálfu sér. En í ljósi sögunnar hygg ég að ganga verði lengra en að halda ráðgefandi rökræðukönnun. Hryggðarsagan um meðferð Alþingis á drögum Stjórnlagaráðs og hunsun á ráðgefandi þjóðaratkvæðagreiðslu um þau er ekki til þess fallin að vekja fólki trú á að Alþingi muni taka mið af þeim rökstuddu skoðunum almennings sem kynnu að koma fram í rökræðukönnun. Nema svo heppilega vildi til að þær stönguðust ekki á við stefnu flokkana eða hagsmuni umbjóðenda þeirra. Auk er óljóst er á þessu stigi hvað kannanirnar ættu að fjalla um. Því er enn tækifæri til þess að bæta ferlið. 

Slembivalið stjórnlagaþing

Ég legg því til að í stað þess að haldnar verði ein eða fleiri rökræðuskoðanakannanir um afmarkaða þætti stjórnarskrárinnar verði efnt til slembivalsins stjórnlagaþings. Þetta má útfæra á margskonar hátt og sú stjórnarskrárnefnd sem nú starfar og Unnur Brá Konráðsdóttir fyrrum forseta Alþingis sem ráðin hefur verið til að halda utan um ferlið, hefðu þá það hlutverk að halda utan um það ferli. 

„Ef almenningur í Bretlandi vill greiða aftur atkvæði og breytir fyrri ákvörðun, þó það væri vissulega óvenjulegt, er ekki ólýðræðislegt.“

Slembivalda stjórnlagaþingið gæti jafnvel verið að einum þriðja hluta skipað þingmönnum eins og gert var á Írlandi eða aðeins slembivöldum borgurum. Það gæti haft það hlutverk að fjalla um og skila tillögum um breytingar á þeim völdum köflum sem ríkisstjórnin hefur sagst vilja breyta. En þessar tillögur þess færu í þjóðaratkvæðagreiðslu og þaðan til Alþingis.

Lýðræðið verður að fá að þróast

Bretar telja sig nú sitja uppi með úrslit hinnar ráðgefandi Brexit atkvæðagreiðslu ólíkt Alþingi sem taldi eðlilegt að hunsa þjóðaratkvæðagreiðslu um drög Stjórnlagaráðs. Jafnvel þó að fjölmargir kjósendur hafi nú skipt um skoðun eftir að hafa haft tíma og ráðrúm til að móta sér upplýsta skoðun og vel á aðra milljón nýrra kjósenda sem kæra sig ekkert um Brexit hafi bæst í hópinn virðist ríkistjórn Bretlands ekki þora að boða til nýrrar þjóðaratkvæðagreiðslu. Þrátt fyrir að ákallið um það fari vaxandi. Þetta er óheppileg sýn á það hvað lýðræðið snýst um. Lýðræðislegar ákvarðanir eru ekki heilagar kýr sem ekki má hreyfa við. Það er einmitt erindi lýðræðisins taka bindandi sameiginlega ákvarðanir og endurskoða þær í ljósi breyttra aðstæðna og vilja samfélagsins. Ef almenningur í Bretlandi vill greiða aftur atkvæði og breytir fyrri ákvörðun, þó það væri vissulega óvenjulegt, er ekki ólýðræðislegt. Það sem væri ólýðræðislegt er að þjóð sem hefur skipt um skoðun og vill ekki yfirgefa ESB geri það vegna þess að engin þori að stinga upp á nýrri atkvæðagreiðslu. Að sama skapi er það ólýðræðislegt að Alþingi þráist við að breyta stjórnarskránni í samræmi við vilja þjóðarinnar. Hvort sem það er vegna íhaldssemi, sérhagsmunagæslu eða þess að Alþingi er illa til þess fallið að fjalla um eigin valdmörk og hlutverk. Þetta þarf ekki að vera svona og það eru til aðferðir til þess að fá fram vel ígrundaðar tillögur þings sem endurspeglar þjóðina. 

Hvað gæti verið lýðræðislegra í þeirri stöðu sem við stöndum nú frammi fyrir en að fela slembivöldu þingi Íslendinga að gera tillögur að breytingum á stjórnarskránni, í víðtæku samráði við almenning, sem færu svo í þjóðaratkvæðagreiðslu?