Þar var sögu komið í fyrstu grein um sögu Íran (sem finna má hér) að ýmsar þjóðir og ólíkar byggðu það fjöllótta svæði sem við köllum nú Íran en þær mynduðu lengi vel ekki öflug ríki nema ein, Elamítar er bjuggu austur af Mesópótamíu og öttu gjarnan kappi við hin voldugu menningarríki niðri á þeirri frjósömu sléttu, Súmera, Babýloníumenn og fleiri.

Elamítar höfðu yfirleitt í fullu tré við íbúana í Mesópótamíu þar til hinir grimmu Assyríumenn brutu allt undir sig á sjöundu öld FT (fyrir upphaf tímatals okkar eða fyrir Krist, samkvæmt hefðbundnum talsmáta). 

Þeir voru frá efstu byggðum Mesópótamíu, höfuðborg þeirra var Níníve, steinsnar frá hinni núverandi borg sem Mósúl heitir við Tígrisfljót.

Elamítar úr sögunni

Árið 646 mætti Asjúrbanipal kóngur frá Níneve til Súsa, höfuðborgar Elam, ráðinn í að hefna þess að Elímat höfðu stutt Babýloníumenn í árangurslausri vörn þeirra gegn Assýringum.

Asjúrbanipal náði Súsa og hreykti sér af því í áletrunum að hafa „lagt hana í rúst, eytt hofum hennar, flutt burt líkneski guða íbúanna og mulið bein konunga þeirra“.

Enginn vafi er á að Asjúrbanipal hefur lítt verið að ýkja því með falli Súsa var ríki Elamíta í raun úr sögunni.

Það gufaði hreinlega upp og hefur ekki sést síðan.

Fyrsta stórveldi Írana var því að velli lagt eftir 2.000 ára sögu.

Assyríukóngur deyr

Nú virtust Assýríumenn með alla pálma í höndum en þeir gerðu þau mistök að ganga of hart fram í kúgun sinni á sigruðum þjóðum. Þegar Asjúrbanipal dó um 630 kom til átaka um arftaka hans og Babýloníumenn gripu tækifærið og hófu uppreisn gegn kúgurum sínum. Sú gekk ekki nema miðlungi þar til Nabopolassar Babýloníukóngur gekk í bandalag við nýtt öflugt ríki sem var að rísa í Íran.

Það voru Medar, indóírönsk þjóð sem hafði á undanförnum öldum verið að hreiðra um sig í Zagros-fjöllum norður af Elam. Upphaflega komu þeir frá norðurhluta fjallanna í Baktríu og voru framan af undirsátar Assyríumanna, en neituðu um síðir að borga þeim skatt sem sýnir að þeir voru orðnir nokkuð stöndugir.

Á þeim árum sem liðin voru síðan Elamítar voru að velli lagðir höfðu Medar í raun innbyrt leifarnar af elamískum kröftum og hervaldi og þóttust því færir í flestan sjó.

Árið 612 gerðist svo hið ótrúlega – sameinaðir herir Meda og Babýloníumanna náðu Níníve og lögðu borgina í rúst. Hinir hötuðu Assýríumenn voru brytjaðir niður hvar sem til þeirra náðist.

Útrás Írana hefst

Nú varð Medaveldi á skammri stundu öflugasta herveldi Miðausturlanda og nýtt íranskt stórveldi. Babýloníumenn réðu neðri hluta Mesópótamíu en Medar efri hlutanum. Þetta nýja íranska stórveldi lagði undir sig fjalladalina í norðri þar sem þjóð Armena var þegar komin fram og það sótti langt inn í Anatólíu sem nú heitir Tyrkland.

Fræg er saga gríska sagnaritarans Heródótusar af því þegar her Cyaxaresar Medakonungs sótti inn í ríki hinna auðugu Lydíumanna í miðri Anatólíu og hittu þar fyrir hersveitir Alyattesar Lydíukonungs. Grimmileg orrusta hófst og féll fjöldi manns á báða bóga. Í miðjum gerðist það skyndilega að „dagur breyttist í nótt […] Þegar Lydíumenn og Medar sáu það hættu þeir bardaganum og vildu ólmir semja frið“.

Fulltrúar beggja gengu svo á rökstóla og var friður saminn. Til að tryggja hann gekk svo dóttir Alyattesar að eiga son Cyaxaresar. 

Almyrkvi á sólu

Hafi þetta í raun átt sér stað, sem er svo sem ekki sérstök ástæða til að efast um, þá er þessi orrusta hinna írönsku Meda og Lydíumanna fyrsti atburður sögunnar sem hægt er að dagsetja nákvæmlega. 

Ríki Meda skömmu fyrir uppreisn Persa.

Því menn hafa fyrir löngu reiknað út að almyrkvi varð á sólu í miðri Anatólíu laust fyrir sólsetur 28. maí árið 585.  

Þar lauk, ef rétt er, sókn Meda í vesturátt.

Þeir höfðu efni á að vera ánægðir með sig því auk landvinninga í vestri og norðri réðu þeir nú líka mestöllu því svæði sem nú heitir Íran.

Og alveg sérstaklega réðu þeir öllum vesturhlutanum, bæði Elam og svo stóru svæði þar suður af sem kallað var Perses. Þar bjuggu náfrændur Meda, indóíranskur ættbálkur sem hafði komið frá Baktríu um svipað leyti og þeir eða á árunum 1100-1000 FT.

Kóng dreymir draum

Persar, sem íbúar í Perses voru kallaðir, voru knáir hermenn og í metum í herjum Meda. Má dæma það af því að leiðtogi Persa fékk að nefna sig kóng og einhvern tíma um sama leyti og sólmyrkvinn batt endi á orrustu Meda við Lydíumenn, þá fékk Kambýses Persakóngur leyfi til að kvæntast Mandönu, dóttur Astyagesar Medakóngs (sonar Cyaxaresar). 

Raunar kunna fornar sagnir skýringar á því hjónabandi.

Þegar Mandana var barnung hafði Astyages dreymt að sonur er hún eignaðist í fyllingu tímans myndi steypa afa sínum af stóli. Astyages gaf stúlkuna þá Kambýsesi því þótt hann héti Persakóngur væri hann lítill bógur og myndi ekki vera nein ógn afa sínum.

Vel þekkt þjóðsaga

Þegar Kambýses og Mandana eignuðust svo son sem var skírður Kýrus, þá krafðist Astyages þess þó til öryggis að drengurinn yrði borinn út. Herforingi sem hann fól það verkefni vildi þó ekki verða drengnum að bana og hann var fenginn hirðingjum sem ólu hann upp. Um síðir frétti Astyages að drengurinn væri á lífi og sætti sig við að hann ælist upp hjá Kambýsesi.

Þetta er auðvitað afbrigði af vel þekktri þjóðsögu fornaldar um stórmennið sem er borið er út en lifir af og sigrar að lokum (Rómúlus og Remus, Móses og fleiri). 

Það er hins vegar staðreynd að um árið 560 tók Kýrus við sem Persakóngur að Kambýsesi látnum og fór strax að gera sig gildandi. Miðpunktur ríkis Persa var þá að færast norður í átt til Elam frá Perses.

Nýtt stórveldi

Astyages kóngur gerðist þá óvinsælli hjá helstu aðalsmönnum Meda, enda þótti hann yfirgangssamur og grimmur jafnvel í garð eigin manna.

Kýrus fékk að lokum viðurnefnið hinn mikli.

Þegar Kýrus fór að gera sig líklegan til að gera uppreisn gegn afa sínum, þá gengu margir háttsettir Medar til liðs við hann, enda var hann Medi í móðurætt, og um 550 sigraði Kýrus afa gamla í úrslitaorrustu og var þar með orðinn æðstráðandi í Medaveldi.

Hér kemur við sögu önnur þjóðsaga úr fornöld, ekki síður útbreidd en sagan um afreksmanninn sem er borinn út við fæðingu.

Það er nefnilega sagt að þótt Astyages hafi tekið Kýrus í sátt, er hann uppgötvaði að drengurinn hafði ekki verið drepinn, þá hafi hann samt verið mjög reiður herforingjanum sem átti að annast drápið á ungabarninu.

Hefnd Harpagusar

Sá hét Harpagus og Astyages lét nú myrða son Harpagusar og steikja hann og bauð svo föðurnum til veislu þar sem stráksi var aðalrétturinn.

Harpagus hafði ekki hugmynd um hvað hann væri að borða, fyrr en eftir á þegar Astyages sagði honum frá því og að þetta væri refsing fyrir að hafa óhlýðnast.

Harpagus hafðist ekki að og virtist ætla að sætta sig við þessa andstyggilegu refsingu. Þegar Kýrus gerði hins vegar uppreisn gegn afa sínum þá stýrði Harpagus stórum hluta Medahersins í úrslitaorrustunni – og á örlagastundu snerist Harpagus gegn konungi sínum og gekk til liðs við Kýrus með herflokka sína.

Þannig vann Kýrus afa sinn, segir sagan.

Mannát í gömlum sögum

Slíkar mannátssögur gengu staflaust um fornöldina og reyndar langt fram á miðaldir – og dugir þá að minna á Medeu konungsdóttur frá Kolkis sem matreiddi börn sín og kappans Jasonar og bar á borð fyrir föður þeirra, þegar hann gerðist henni fráhverfur.

Ekki er mikil ástæða til að trúa því að sagan um mannát Harpagusar sé sönn, en þó virðist ljóst að sigur Kýrusar á afa sínum stafaði að verulegu leyti af því að nokkrir helstu höfðingjar Meda gerðust honum hliðhollir.

Breytingar þær sem Kýrus kom á voru hins vegar svo miklar og afdrifaríkar – bæði hvar snertir stjórnsýsu og menningu, siði og ekki síst trúarbrögð – að hvorki Kýrus sjálfur né aðrir litu á hann sem nýjan Medakonung.

Þvert á móti telst nú annað stórveldi Írana fallið eftir aðeins um 60 ár en þriðja stórveldið og það besta risið í staðinn.

Persía.