Guðrún Ágústsdóttir hlaut fálkaorðuna á þjóðhátíðardag fyrir störf sín í þágu jafnréttis og kvennabaráttu. Hún var einn af stofnendum Rauðsokkahreyfingarinnar og hefur barist ötullega fyrir kvenréttindum í áratugi. Heimildin spjallaði við Guðrúnu í dag, 19. júní, þar sem 110 ár frá því að konur fengu í fyrsta sinn kosningarétt á Íslandi.
Blaðamaður óskar Guðrúnu innilega til hamingju með fálkaorðuna og spyr hvernig tilfinningin sé að hljóta svo merkan heiður. „Mín fyrstu viðbrögð voru: „Fyrir hvað í ósköpunum?“ Er það af því að ég eignaðist þrjú börn?“ segir Guðrún og hlær. „Einhvernvegin í þessari kvennabaráttu þá erum við að gera allt saman stelpurnar og við eigum þetta allt saman. Það að vera tekin út úr og fá sérstaka viðurkenningu er þannig séð ekkert sem við eigum að venjast,“ segir hún og bætir við: „Ég lít á þetta sem viðurkenningu fyrir allar konur sem hafa verið að vinna við að bæta kjör og aðstæður kvenna í gegnum aldirnar.“
„Ég lít á þetta sem viðurkenningu fyrir allar konur sem hafa verið að vinna við að bæta kjör og aðstæður kvenna í gegnum aldirnar.“
„Stutt síðan við vorum ekki gjaldgengar“
Guðrún hefur verið ötul baráttukona í áratugi og því vert að spyrja hvernig henni þyki málin hafa þróast í gegnum árin. „Það hefur orðið bylting, það verður að viðurkenna það,“ segir Guðrún og heldur áfram: „En aldrei erum við nú ánægðar. Aldrei er nóg gert finnst okkur.“ Hún flissar og blaðamaður finnur sterkan baráttuandann skína í gegn.
Í dag, 19. júní 2025, eru 110 ár frá því að konur fengu kosningarétt í fyrsta skipti á Íslandi. „Þá fengu bara konur sem voru orðnar fertugar að kjósa, en svo breyttist þetta,“ segir Guðrún. „Hver sigur sem unnin hefur verið á leiðinni hefur kostað mikla baráttu og langan tíma. Það er svo ótrúlega stutt síðan við vorum ekki gjaldgengar í rauninni.“
Rauðsokkahreyfingin var síðan stofnuð árið 1970 þegar hópur kvenna, Guðrún þeirra á meðal, kom saman og tók þátt í verkalýðsgöngunni á 1. maí. Hópurinn gekk aftast í göngunni og bar stóra styttu af gyðjunni Venus sem á stóð „Manneskja, ekki markaðsvara.“ Rauðsokkahreyfingin var starfrækt til ársins 1982 og börðust Rauðsokkur ötullega fyrir kvenréttindum, meðal annars fyrir bættum kjörum kvenna á vinnumarkaði og frjálsu þungunarrofi.
„Þegar við stofnuðum Rauðsokka-hreyfinguna fórum við að tala um hvaða aðferðir við gætum notað til þess að væri hlustað á okkur,“ segir Guðrún og heldur áfram: „Auðvitað höfðu konur á undan okkur unnið margvíslega og flotta sigra. En það gekk allt of hægt og það var einhver stöðnun í gangi í kringum 1970.“
„Við fórum af stað með aðrar aðferðir,“ segir Guðrún en Rauðsokkur fóru ótroðnar slóðir í jafnréttisbaráttu sinni. Til dæmis lýsir Guðrún því hvernig Rauðsokkur ferðuðust einu sinni með kvígu með sér í rútu til þess að mótmæla fegurðarsamkeppni.
„Fóstureyðingalöggjöfinni var breytt 1975 í kjölfar mikillar baráttu hjá Rauðsokkahreyfingunni og fleiri konum en við fengum ekki full yfirráð yfir eigin líkama árið 2019 – Hugsaðu þér?“ segir Guðrún. Árið 2019 voru lög um þungunarrof samþykkt á Alþingi sem eiga að tryggja að „sjálfsforræði kvenna sem óska eftir þungunarrofi sé virt með því að veita þeim öruggan aðgang að heilbrigðisþjónustu.“ Sama ár voru samþykkt lög um kynrænt sjálfræði sem kveða á um „rétt einstaklinga til þess að skilgreina kyn sitt og miða þannig að því að tryggja að kynvitund þeirra njóti viðurkenningar. Einnig er lögunum ætlað að standa vörð um rétt einstaklinga til líkamlegrar friðhelgi.“ Guðrún segir að konur hafi staðið saman í baráttunni um frelsi yfir eigin líkama þegar lögin voru samþykkt.
Kvennafrídagur næstum ekki að veruleika
Blaðamaður spyr Guðrúnu um eftirminnilegar aðgerðir á vegum Rauðsokkanna sem hún hafi tekið þátt í. „Eftirminnilegasta og róttækasta aðgerðin var þegar að hugmyndin um að leggja niður vinnu kom fram hjá Rauðsokkunum,“ segir Guðrún. Hún bætir því við að hugmyndin hafi orðið til löngu áður en kvennafrídagurinn varð að veruleika. En í raun fóru hugmyndir um kvennaverkfall að heyrast í tengslum við gönguna 1. maí 1970. „Það var ekki hægt að segja að vinna kvenna skipti engu máli, og að við þurfum ekkert að fá jafn há laun og karlar. Ef við leggjum niður vinnu þá vitum við að samfélagið getur ekki gengið,“ lýsir Guðrún.
Í kjölfarið varð til samstaða meðal kvenna en í aðdraganda verkfallsins var þó hætta á því að ekki yrði að aðgerðinni stóru: „Sumar konur vildu ekki kalla þetta verkfall,“ segir Guðrún en hópurinn átti afdrifaríkan fund sem jók samstöðuna að nýju: „Þá var ein kona sem kom labbandi niður stigann á fundinum og sagði: „Hvað með að kalla þetta frí?“ og þar með tóku níutíu prósent kvenna á Íslandi þátt í kvennafrídeginum 24. október 1975 – Það var heimsviðburður og er enn.“
Kvikmyndagerðarkonurnar Hrafnhildur Gunnarsdóttir og Pamela Hogan gerðu heimildarmynd um þennan merka viðburð en reglulega minnist fólk á myndina við Guðrúnu: „Ég var að horfa á þig í bíómynd,“ hermir hún eftir og hlær. Arfleifð kvennafrídagsins lifir áfram, bæði á hvíta tjaldinu og í samfélaginu á Íslandi – og víðar. „Við sem stóðum að þessu gleymum þessu aldrei og okkur hlýnar alltaf um hjartarætur þegar við hugsum til baka,“ segir hún glaðlega.
Nýjar kynslóðir mættar til leiks
Blaðamaður var ekki fæddur þegar kvennafrídagurinn 1975 fór fram. En á þó minningu frá fjölmennum kvennafrídegi sem haldinn var árið 2023 og veltir því fyrir sér hvernig Guðrúnu finnist að sjá nýjar kynslóðir mæta á slíkan viðburð og að arfleifð Rauðsokkanna lifi áfram.
„Það var alveg stórkostlegt á Arnarhóli og niðri í bæ,“ segir hún um kvennafrídaginn 2023. Um yngri kynslóðirnar sem halda boltanum á lofti segir Guðrún: „Mér finnst það alveg frábært og óskaplega gaman.“ Hún bætir við: „Ég hef fulla trú á ungum konum á Íslandi, að þær muni passa upp á þetta allt saman og bæta við sigrum – ég er alveg klár á því. Það er mjög mikilvægt.“
Guðrún minnist á þættina Vigdísi sem komu út á síðasta ári, þegar við ræðum yngri kynslóðir femínista. „Það var verið að gagnrýna pínulítið að þetta væru ekki sagnfræðilegir heimildarþættir,“ segir hún. En sumir áhorfendur höfðu efasemdir um það hvort munirnir í leikmyndinni hefðu verið í notkun á þeim tíma sem þættirnir gerast. „Þættirnir hafa gert alveg gífurlega mikið gagn,“ segir Guðrún: „Þeir hafa vakið svo mikinn áhuga hjá ungum konum og líka körlum á öllu því sem gerðist þegar var verið að kjósa Vigdísi sem forseta. Þessi mynd hefur hrist upp í ungu fólki finnst mér.“ Guðrún segir að það skipti mestu máli að ungt fólk sé að skoða þessi mál núna. „Ekki hvort að gardínurnar hefðu átt að vera öðruvísi.“
Fullkomnar konur í ófullkomnum heimi?
Blaðamaður spyr Guðrúnu einnig út í stöðuna í dag. „Það hafa verið miklir sigrar á leiðinni en það sem gerist alltaf við og við, er að það kemur bakslag,“ segir Guðrún og bætir við: „Nú er ýmislegt sem betur mætti fara.“ Hún segir að inngilding sé meðal vandamála sem við glímum við en í því felst það hvernig við tökum á móti konum af erlendum uppruna. Hún segir að þær séu útsettar fyrir: „Mansali og hrikalegri meðferð.“
Einnig nefnir Guðrún bakslag í baráttu hinsegin fólks: „Ofsóknir gegn transfólki eru að stigmagnast hér á landi og víða um heim,“ segir hún. „Þar verðum við að vera duglegri að standa saman konurnar og karlar líkar.“
Guðrún segir að kynbundið ofbeldi sé ennþá „djúpt samfélagsmein“ sem viðgengst. „Það er í rauninni það sem eru mestu vonbrigðin finnst mér,“ segir hún og heldur áfram: „Kvennaathvarfið var stofnað 1982 og hefur staðið sig feikilega vel og er gríðarlega mikilvægt í okkar samfélagi og Stígamót líka.“ En þrátt fyrir þessi mikilvægu framtök sér Guðrún „ekkert lát á kynbundnu ofbeldi.“
„Kannski erum við fullkomnar en það er ekki fullkomin aðstaða sem við búum við.“
Vinnuálag á konur er líka meðal áhyggja. „Konur eru að vinna tvöfalt vinnuálag og eru að brenna út af of miklu álagi. Talað er um þriðju vaktina sem við þurfum að skoða vel,“ segir Guðrún og bætir við: „Við er ekki ennþá búin að ná launajafnrétti.“
„Við eigum alltaf að vera bestar hérna á Íslandi og allt á að vera best á Íslandi en það er ekki fullkomið, við erum ekki fullkomnar,“ segir Guðrún en veltir því svo fyrir sér að „kannski erum við fullkomnar en það er ekki fullkomin aðstaða sem við búum við.“
Kvennasamstaðan lykilatriði
Í ljósi þess að það er bakslag í jafnréttismálunum spyr blaðamaður hvað við öll getum gert til þess að halda baráttunni áfram og hvort Guðrún telji að það sé einhver eiginlega endastöð í jafnréttisbaráttunni.
„Ég vildi óska að ég væri með kristalkúlu,“ segir Guðrún og hlær. „Við verðum bara alltaf að halda áfram og í hvert skipti sem við verðum vör við bakslag verðum við að stíga fram og tala og mótmæla og færa rök fyrir okkar máli.“ Guðrún segir það mikilvægt að eiga góða fjölmiðla sem hægt sé að treysta, bæði hér á landi og erlendis. „Það er eiginlega vandinn okkar núna, það er erfitt að koma hlutum á framfæri,“ segir Guðrún og vísar í það að fjölmiðlaumhverfið hafi verið mun minna í baráttunni á árum áður.
Guðrún segir það líka mikilvægt að sýna umburðarlyndi: „Það er skortur á því núna,“ segir hún og bætir því við að mikilvægt sé að: „Vera góð hvert við annað.“
„Það sem gildir er kvennasamstaða. Við höfum náð mestum og bestum árangri þegar við höfum sýnt að við getum staðið saman þvert á flokka, lífsskoðanir og annað. Samstæðar konur geta lyft grettistaki,“ segir Guðrún.
Undir lok viðtalsins spyr blaðamaður hvort það sé nú eitthvað annað sem að Guðrún vilji koma á framfæri: „Ég segi bara áfram stelpur!“
Athugasemdir