Viðskiptaráð birti á dögunum grein um hversu óboðlegt það sé að þeirra mati að opinberir starfsmenn njóti uppsagnarverndar. Fyrsta setningin hljóðar svo: „Rík uppsagnarvernd opinberra starfsmanna kemur í veg fyrir að stjórnendur geti brugðist við slakri frammi­stöðu eða brotum í starfi.“ Það er raunar heldur óheppilegt að greinin hefjist á þessari fullyrðingu. Hún er nefnilega röng. Opinberir starfsmenn njóta sannarlega uppsagnarverndar umfram almenna starfsmenn en hún kemur ekki í veg fyrir að stjórnendur geti brugðist við þegar þeim finnst ástæða til; það er hins vegar flóknara en þegar kemur að hinum almenna vinnumarkaði. 

Viðskiptaráð dregur upp mynd af því sem það kallar „svarta sauði“ og tekur heil sex dæmi um  einstaklinga sem brutu af sér í starfi eða sinntu starfinu á óviðunandi hátt, var sagt upp á ólögmætan hátt og fengu síðan bætur fyrir dómstólum. Ráðið málar umrædda starfsmenn, þessa sex fyrrverandi opinberu starfsmenn, sem svörtu sauðina. Með greininni er síðan teiknuð mynd af sautján kindum þar sem tvær eru svartar og hinar fimmtán hvítar, sem einhvers konar myndbirtingu á því að þessir slæmu starfsmenn leynist þarna inn á milli þeirra góðu. Sem er reyndar hárrétt. Það eru góðir og slæmir starfsmenn alls staðar, í öllum geirum, hjá hinu opinbera og hjá einkareknum fyrirtækjum.

Það er hins vegar áhugavert að Viðskiptaráð virðist ekki átta sig á öllu mikilvægari samnefnara í þessum sex dæmum sem þau taka. Hér er farið yfir niðurstöðuna fyrir dómstólum og ástæður þess að fólkið fékk bætur:

1. Uppsögnin var dæmd ólögmæt þar sem það hefði átt að áminna hann fyrst með formlegum hætti.

2. Dómurinn komst að þeirri niðurstöðu að starfsmanninum hafi ekki verið veitt nægjanlegt tækifæri til að bregðast við ávirðingum áður en áminningin var veitt og því hefði fyrirtækið brotið gegn andmælarétti viðkomandi sem er skilgreindur í stjórnsýslulögum. 

3. Uppsögnin var talin ólögmæt þar sem áður átti að veita starfsmanninum áminingu og tækifæri til að bæta ráð sitt. 

4. Þrátt fyrir þessa háttsemi starfsmannsins taldi dómurinn að hún teldist ekki „gróft brot“ í skilningi kjarasamnings og þar með hefði átt að veita skriflega áminningu áður en að uppsögn kæmi. 

5. Starfsmaður hafði ári áður fengið munnlega áminningu og tiltal vegna ýmissa atriða í starfi. Uppsögnin var þó dæmd ólögmæt þar sem starfsmaðurinn hafði ekki hlotið formlega áminningu.

6. Héraðsdómur taldi að starfsmaðurinn hefði farið út fyrir heimildir sínar, en hann hefði átt að fá áminningu og færi á að bæta ráð sitt áður en gripið var til uppsagnar.

Ástæða þess að viðkomandi starfsmenn fengu bætur er í öllum tilfellum sú að þeirra yfirmenn sögðu þeim upp á ólögmætan hátt. Hér væri því réttara að vísa til yfirmannanna sem svartra sauða, ef einhver er það á annað borð. Það eru þeir sem ráðnir voru í þau ábyrgðarstörf að hafa mannaforráð og bæði sjálfsagt og eðlilegt að ætlast til þess að þeir hafi þekkingu á því hvernig skal hefja uppsagnarferli, og ljúka því, á lögmætan hátt. 

Af eplum og appelsínum

En hvað er Viðskiptaráð Íslands? Viðskiptaráð eru frjáls félagasamtök sem hafa að að markmiði að vinna að sameiginlegum hagsmunamálum atvinnulífsins. Í kynningu á vef þeirra segir að með því að vera aðili að Viðskiptaráði tryggi fyrirtæki sér öflugan hagsmunavörð og málsvara. 

Þá kemur einnig fram í lögum Viðskiptaráðs að ráðið skuli „vinna gegn útþenslu hins opinbera og aukinni skattheimtu á kostnað atvinnulífsins“. Þannig má segja að það sé hreinlega í lögum Viðskiptaráðs að vinna að því að minnka umsvif hins opinbera en stækka hlut atvinnulífsins.  

Það er því fullkomlega rökrétt að Viðskiptaráð berjist gegn því að starfsfólk hins opinbera njóti meiri uppsagnarverndar en starfsfólk á almennum vinnumarkaði, og þar með starfsfólk þeirra fyrirtækja sem standa að Viðskiptaráði. Uppsagnarvernd er tvímælalaust kostur fyrir starfsfólk, hversu deildar meiningar sem eru um hana annars staðar þá er eftirsóknarvert fyrir starfsmann, hvaða starfsmann sem er, að hafa uppsagnarvernd. 

Rétt eins og eplaræktandi vill að fólk kaupi epli frekar en appelsínur, og helst af öllu eplin sem hann framleiðir, þá vill Viðskiptaráð að allt besta starfsfólkið starfi á almennum markaði en ekki hjá hinu opinbera. Og það eru ýmsar kanónur að baki Viðskiptaráði. Í stjórn þess sitja nú fulltrúar Ölgerðarinnar, Vaxa, Orkunnar, Kviku, Festi, Eimskips, Icelandair, Motus, Mílu, LMG lögmanna, Varðar, Kerecis, VÍS, Símans, Fossa, Sýnar, Creditinfo Lánstrausts, Arion, Brim, Nox Medical, Vinnvinn, Íslandsbanka, Öskju, Lýsis, Stoða, Landsbankans, Haga, Össurar, Nóa Síríus, Sjóvár, Eflu, Deloitte, Sjávarklasans, LOGOS, Advania, Iceland Seafood og LEX. 

Starfsfólk hins opinbera vinnur hins vegar til að mynda á Landspítalanum, lögreglunni, hjá Umhverfisstofnun, Vinnueftirlitinu og Barna- og fjölskyldustofu. 

Í stórum dráttum má segja að hér sé annars vegar um að ræða fyrirtæki sem hafa það að markmiði að skila gróða og hins vegar fyrirtæki og stofnanir sem sinna ýmsum grunninnviðum samfélagsins með það að markmiði að halda þjóðfélaginu gangandi. Hér geri ég sannarlega ekki lítið úr framlagi ýmissa hagnaðardrifinna fyrirtækja til samfélagsins og fjölbreytileika þess. Svo greiða þau líka skatta, eins og við reyndar öll, sem eru grunnurinn að því að almennir borgarar fái aðgang að menntun, heilbrigðisþjónustu og samgöngum, og auðvitað miklu fleira. 

Skapandi túlkun á niðurstöðum

Uppsagnarvernd í opinbera geiranum er meðal annars hugsuð til að fólki sé ekki sagt upp vegna geðþótta yfirmanna heldur af málefnalegum ástæðum. Og það þarf að fara í gegnum ákveðið ferli til þess. Sem er eðlilegt. Flest verjum við stærstum hluta ævi okkar á vinnnumarkaði, og þar af stórum hluta tímans í vinnunni – sumir jafnvel meiri tíma í vinnu en með fjölskyldu. Flest leggjum við okkur líka fram við að sinna vinnunni vel og samviskusamlega. Enda er það talsvert uppnám að missa skyndilega vinnuna og geta ekki staðið við fjárhagslegar skuldbindingar sínar, til að mynda varðandi öruggt þak yfir höfuðið. Á opinberum vinnumarkaði njóta starfsmenn þeirra réttinda að fá formlega viðvörun áður en þeim er sagt upp, og tækifæri til að bæta ráð sitt. 

Veigamikill þáttur af áðurnefndri grein Viðskiptaráðs felst í þeirri fullyrðingu að 70 prósent almennings vilji draga úr uppsagnarvernd opinberra starfsmanna. Þarna er vísað í niðurstöður úr kosningaprófi Viðskiptaráðs sem hægt var að taka á vefsíðu Viðskiptaráðs í aðdraganda alþingiskosninga 2024. Þar var hins vegar alls ekki spurt um uppsagnarvernd heldur vísar Viðskiptaráð þarna til niðurstöðu úr prófinu þegar spurt var: „Færa ætti réttindi opinberra starfsmanna nær almennum vinnumarkaði hvað varðar starfsöryggi.“ Jú, niðurstöðurnar þar voru nokkuð afgerandi; 33 prósent sögðust mjög fylgjandi þessu og 37 prósent sögðust frekar fylgjandi. 

Hins vegar vekur athygli að Viðskiptaráð fullyrðir að þarna hafi svarendur verið að taka afstöðu til uppsagnarverndarinnar sérstaklega, sem er ekki rétt. Þá er einnig hæpið að vísa til vilja 70 prósent almennings, eða 70 prósent kjósenda, í þessu samhengi þar sem þátttakendur í kosningaprófi sem þessu tilheyra ekki slembiúrtaki heldur var hér um að ræða sjálfvalið úrtak sem almennt er talið geta leitt til skekkju í niðurstöðum, til að mynda því ákveðnir hópar eru líklegri en aðrir til að taka yfir höfuð þátt, til að mynda þeir sem hafa sterkar skoðanir eða hafa hagsmuna að gæta. Viðskiptaráð fengi því ekki háa einkunn í aðferðafræði fyrir að alhæfa á þennan hátt niðurstöður sjálfvalins úrtaks yfir á almenning. Þá má einnig leiða líkur að því að það sé ákveðinn hópur sem kýs að taka þátt í könnun á vegum Viðskiptaráðs rétt eins og það væri ákveðinn hópur sem tekur þátt í könnunum á vegum Þjóðminjasafnsins eða FM957.

Viðskiptaráð vísar líka í skýrslu Ríkisendurskoðunar frá 2014 þar sem kannað var viðhorf forstöðumanna á vegum hins opinbera þar sem 36 prósent segjast mjög sammála því að „framkvæmd áminninga og uppsagna er flókin og því erfitt að beita þeim“, og 31 prósent segjast þessu frekar sammála. Sum sé 67 prósent forstöðumannanna eru sammála þessu. Þetta eru heldur engin tíðindi, enda eru þessar niðurstöður ellefu ára gamlar, og endurspegla sömuleiðis viðhorf í könnun sem er fjórtán ára gömul. Í skýrslunni kemur einnig fram að starfsmannamál ríkisins heyra undir fjármálaráðuneytið og það er þangað sem forsvarsmenn geta og eiga að leita ef þeir þurfa ráðgjöf í þessum efnum, þar með talið þegar kemur að uppsögnum. Hluti forsvarsmanna sögðu að þeir hefðu ekki fengið nægjanlega ráðgjöf en síðan þessi könnun var gerð hefur ráðuneytið lagt aukna áherslu á að sinna ráðgjöf þegar kemur að mannauðsmálum. En mögulega má þar gera enn betur. Sér í lagi þegar horft er til þess að ýmsir forstöðumenn ríkisstofnana, einkum þeirra minni, eru ráðnir inn vegna sérþekkingar sinnar á sviði stofnunarinnar frekar en mannauðsmálum en hafa ekki mannauðsstjóra sér til aðstoðar innan hennar.

Í grein framkvæmdastjóra Viðskiptaráðs sem á að vera svar við ýmissi gagnrýni BSRB á efni fyrri greinarinnar, grein sem kallast „Slúbbertar í skjóli BSRB“, eru þessi 67 prósent sem finnst framkvæmd áminninga og uppsagna flókin hins vegar allt í einu orðin 81 prósent, sem passar ekki við niðurstöðurnar.

Meintar ærumeiðingar

Þá er einnig athyglisvert að í sömu könnun segjast 72 prósent svarenda vera mjög eða frekar sammála fullyrðingunni: „Ég tel að neikvæð viðhorf ríki innan opinbera geirans til áminninga og uppsagna starfsmanna sem torveldi stjórnendum að grípa til þessara úrræða.“ Þannig segist meirihlutinn að neikvæð viðhorf vinni gegn því að þeir veiti áminningar og segi upp starfsfólki. Þá kom fram í niðurstöðum frá 2011 að þeir telja að áminning skaðaði á einhvern hátt æru þess sem hana fengi. Aftur, þá er það ábyrgðarhluti að taka að sér mannaforráð og neikvæð viðhorf ættu ekki að hafa þar úrslitaáhrif á ákvarðanir þeirra sem taka að sér slík verkefni. Það er erfitt að segja upp starfsfólki. Það finnst flestum. En niðurstöðurnar leiddu einnig í ljós að aðeins um helmingur forstöðumanna lagði mat á frammistöðu starfsmanna sinna með formlegum og reglubundnum hætti. Hér er um að ræða annan grundvallarþátt í mannauðsstjórnun sem forstöðumennirnir hafa ekki sinnt. Sem skýrir kannski af hverju þeim finnst flókið að sinna uppsagnarferlinu á lögbundinn hátt. 

Haft er eftir einum forstöðumanninum í skýrslu Ríkisendurskoðunar: „Ég tel að það sé mýta að ekki sé hægt að segja opinberum starfsmönnum upp. Hins vegar þarf að standa rétt að því og starfsmenn eiga bæði réttindi og gegna skyldum. Því er bæði rétt og skylt að gæta réttra lagaákvæða og siðareglna í samskiptum við starfsmenn. Upphrópanir um sérkjör opinberra starfsmanna eru óviðeigandi.“ 

Kannski væri hér rétt að byrja á réttum enda. Að tryggja að forstöðumenn hjá hinu opinbera séu nægjanlega upplýstir um skyldur sínar þegar kemur að mannauðsstjórnun og að þeir fái nægjanlegan stuðning þess efnis, frekar en að vinna að því að afnema grundvallarréttindi starfsfólks í opinbera geiranum, réttindi sem þykja almennt eftirsóknarverðari en það sem tíðkast á almennum vinnumarkaði.