Allt frá áramótum hefur þjóðin fylgst með miklum sárinda-sirkus í þjóðmálaumræðunni. Allt í boði flottu krakkanna í Sjálfstæðisflokknum, dónakarlanna í Miðflokki og kvótavaldsins í SFS. Þetta er svolítið sérstakur sirkus, með stórum grátkór og reiðum trúðum, og sýningarnar mjög langar; það getur tekið á að fylgjast með þeim en stundum er þó stórgaman alveg.

Árið hófst með óvæntum hörmungum þegar hinn rótgróni Sjálfstæðisflokkur missti herbergi sitt á Alþingi sem hann hafði sofið í svo lengi (80 ár) að hann hélt hann ætti það. Eignasamningur og þinglýsing fundust hins vegar ekki og ramakveinin endurómuðu úr pontu Alþingis og um allt samfélagið; það var eins og verið væri að draga neglurnar af þingflokknum. Sjónvarpsáhorfendum leið eins og þeir væru að horfa á ameríska bíómynd sem gerist í menntaskóla þar sem flottu krakkarnir missa óvænt forréttindi sín og „vonda stelpan“ (leikin af Hildi Sverrisdóttur) mætti sár og ill í öll viðtöl.

Næsta atriði var hefnd flottu krakkanna: Flokkur fólksins var ekki rétt skráður í ríkisbókhaldið! Skiliði peningunum! Ásökun sem þagnaði skömmu síðar þegar í ljós kom að flottukrakkaflokkurinn hafði heldur ekki verið rétt skráður.

En þá kom stóra trompið. Auðvitað var það engin tilviljun að um tengdamömmumálið heyrðist fyrst hvískrað á kaffistofu Morgunblaðsins, málgagni sárindahópsins. Og nú var ríkisstjórnin svo gott sem fallin, hún hafði átt barn með barni! Gremjan náði hins vegar nýjum hæðum þegar tengdamamman klúðraði málinu og sendi í ofanálag afrit á vonarstjörnu flottu krakkanna. Ráðherrarnir funduðu í snatri og sprengjan var aftengd áður en málið komst í fjölmiðla, ekkert varð úr neinu. Sú „vonda“ reyndi þó vikum saman að halda málinu á lofti í pontu Alþingis og hámarki náði þrautseigjan þegar vetrarmaður flokksins, Vilhjálmur Árnason, blés til nefndarfundar í beinni og fékk að yfirheyra forsætisráðherra með sömu spurningunni í heilan hálftíma: „En hvað gerðirðu við tengdamömmuna? Settirðu hana í tengdamömmuboxið?“ 

Í kjölfarið var hamast á nýafsögðum ráðherra á síðum og netsíðum Morgunblaðsins með svo ljótum hætti að góða og grandvara fólkið fékk sig ekki einu sinni til að fletta blaðinu með bláum plasthönskum. Þeir sem það gerðu voru þó ekki sviknir um framhaldssöguna góðu, „Biden í kjallaranum“, sem nú hefur gengið þar vikulega frá því haustið 2020 og mun meginástæðan fyrir þeim ríflegu listamannalaunum sem ritstjórinn hefur þegið undanfarin ár.

Meðan á þessu öllu gekk náði Jensarmurinn að hertaka pontuna góðu á Alþingi undir liðnum „áfastir í umræðunni“, þar sem hinir ýmsu tappar flokksins fengu að láta ljós sitt skína en urðu fyrir vikið jafnhvimleiðir og plasttapparnir sjálfir.

Óvæntur happafengur kom svo þegar nýjum mennta- og barnamálaráðherra svelgdist á enskunni í Hörpu. Hoppuðu nú margir upp á nef sér og var kostulegt að fylgjast með alls ósigldu fólki hneykslast á „sveitamanninum“. Sem kunnugt er hefur það lengi háð flokkakerfinu okkar hve fáir þingmenn eða ráðherrar hafa búið og lært í útlöndum, hér hafa lengstum setið heimalningar á öllum stólum, misgóðir í ensku og dönsku. Frægt er dæmi Gísla Marteins sem á miðjum ferli hélt utan til náms og menntaði sig þar með óvart út úr flokknum sínum. Víðsýni og veraldarmennska virkar ekki í valdakreðsunum hér heima. En hvað um það, fólk sem heldur að það kunni ensku fékk nú að hneykslast á manni sem aldrei hélt því fram að hann kynni hana.

Flottukrakkafýlan var nú orðin jafnfastur liður í fréttatímunum og gular og rauðar viðvaranir. En þá var gert stutt hlé á henni, því nú þurfti að þétta raðirnar. Gamli formaðurinn var horfinn, með hval á bakinu, og kjósa þurfti nýjan. En þá kom enn eitt áfallið fyrir vondu krakkana í amerísku framhaldsskólamyndinni: Þau töpuðu kosningunum. Aðeins vantaði tvö atkvæði upp á svo kjósa hefði þurft aftur, akkúrat þau atkvæði sem tveir góðir tilkarlar hefðu skilað í kassann, hefðu þeir ekki gleymt sér í samræðum í kaffihorni, örlítið kæruleysi sem aðeins þeir eru vanir að leyfa sér sem alltaf eiga sérleið inn í alla sali. En ekki hér og því fór sem fór. Á meðan þeir hömuðust á húninum var Guðrún Hafsteinsdóttir kosin. 

Þessi bíómynd skrifaði sig alveg sjálf.

Nú nú, næst var komið að aðalmálinu: Veiðigjaldafrumvarpinu. Og þá fyrst fóru allir kettir upp á málþófa. Nú skyldi mjálmað og breimað uns valdið brynnti músum. Til undirbúnings var kallað á sérlegan hagfræðing SFS sem mætti í nýtt þingflokksherbergi Sjálfstæðisfólks strax á fyrsta degi umræðunnar, með talpunkta og beitta frasa, eins og þegar sérfróðir eru kallaðir til að þjálfa Morfís-liðin í framhaldsskólunum. Við vorum greinilega enn föst í menntaskólamyndinni. Og þetta þótti bara eðlilegt, að SFS væri mætt í þingið okkar til að siga fólki á pontuna, nema hagfræðingurinn væri bara mættur til að nesta liðið? „Við borgum hálfa milljón á ræðu og tvö hundruð kall á andsvar!“

Áfram héldu eðlilegheitin þegar sjálfur stjórnarformaður SFS, Guðmundur í Brimi, sást á vappi í þinghúsinu, kominn til að peppa liðið sjálfsagt og láta skína í silfur sitt. Maður hélt að þinghelgin væri upp á tvö hundruð metra allavega, í stíl við landhelgina, og sérhagsmuna-hákarlarnir kynnu sín mörk, en þarna var kvótavaldið bara mætt í gættina á þingsal! Kannski var hugmyndin sú að fara að dæmi Egils úr Borgarfirðinum og labba sér upp á þingpalla til að ausa úr sjóðum sínum til að sjá hvað gerast myndi?

En allt þetta virkaði. Gírugir röðuðu flottu krakkarnir sér á garðann og dónamenn streymdu í pontu. Fyrirspurnartímar. Fundarstjórn forseta. Fyrsta umræða. Allt var gjörnýtt. Samflokksmenn spurðu samflokksmenn hvort þeir skildu þá rétt, hvort þeir væru ekki sammála sér, og samflokksmenn svöruðu samflokksmönnum; jú, mikið rétt, þú skilur mig rétt. En ef einhver benti á málþófið urðu menn svo móðgaðir að það þurfti hálfan þingdag til að leyfa þeim að pústa út. 

Þannig fylgdist ég með gervöllum Miðflokknum, og meira að segja Snorra Mássyni, hjá hverjum ég sat fyrir aðeins nokkrum árum í podcast-viðtali, til að kynnast þar ungum og efnilegum drengjum, veina undan meinlegum brandara sem dómsmálaráðherra hafði látið flakka á Sprengisandi. (Brandarinn var þessi: Miðflokkurinn vill ekki hleypa úrbótum í útlendinga- og landamæramálum í gegn því þá myndi hans eina erindi í pólitík þurrkast út.) Þar voru málin tafin í heilan klukkutíma til þess eins að segja: Nei, við erum ekki að tefja nein mál hérna! Miðflokkurinn er eins og einmana miðaldra karl sem á hvorki fjölskyldu né vini, nema þessa einu þolinmóðu vinkonu, hana Pontu.

Athygli vakti að nýkjörinn formaður Guðrún lét ekki sjá sig í veiðigjaldaumræðunni. Kannski vissi hún sem var að hér var aðeins hægt að fremja pólitískt sjálfsmorð með því að merkja sig stórútgerðinni í eitt skipti fyrir öll. Það voru enda mest merktir sem mættu til leiks: Jensarmurinn og Miðflokkurinn áttu sviðið. 

Fremstur fór reiðirjóður Jens, sem virðist aldrei gera eins og mamma hans segir honum, heldur alltaf vera á vegum Karíusar og Baktusar, sem nú eru víst komnir í fiskeldi og kvóta fyrir austan. Þá kom Jón Gunnarsson, hinn eilífi aflifandi, nýkominn út úr sonarhneykslinu og talaði úr hvalsmaga. (Jón er svo langspilltur að liðið haust var hann tilbúinn að fórna restinni af mannorði sínu fyrir atvinnugrein sem þegar hafði lagt upp laupana.) Þarna var líka foringi flottu krakkanna, Hildur Sverrisdóttur, sem fór þó jafnan snemma heim til að geta hjálpað sínum á koddanum á kvöldin við að velja norska Exit-leikara gegn ríkisstjórninni. Formannsdraumurinn Áslaug Arna lagði og sitt glas á vogarskálarnar. Og svo voru þeir þarna líka, vetrarmaðurinn Vilhjálmur, sem glaður gengur í öll skítverk fyrir flokkinn, sem og plasttappinn frægi, Jón Pétur Zimsen, og talaði sá að þessu sinni úr hundseyra, svo mörgum þótti nóg um eyrnamergs-óþefinn sem lagði yfir þingsal. Fyrir Miðflokk töluðu afturbatabellirnir og afsagnarsmellirnir.

Hér bar margt nýtt við: Aldrei fyrr höfðum við heyrt heila stjórnmálaflokka taka undir, styðja og túlka fyrir okkur auglýsingaherferð einkafyrirtækja. Aldrei fyrr höfðum við séð svo skýrt hversu margir þingmenn eru til í allt fyrir SFS, samtök sem í óheppnu byggðunum vítt um landið kallast Samtök fjármagnseigenda í sjávarútvegi, en stundum líka Samtök flokkseigenda í sjávarútvegi. Aldrei fyrr höfðum við séð jafn grímulausa og jafn neyðarlega auðvörn á Alþingi, og það með fulltrúa auðsins á vappi um baksali þingsins. Það merkilega var nefnilega að hér vörðu flokkarnir ekki sitt eigið fé heldur afkomu auðugasta fólks landsins en með svo einbeittum hætti að flestir ályktuðu sem svo að þarna hlyti að liggja sjóðstraumur á milli.

Þegar síðan kom könnun sem sýndi að 94% þjóðarinnar teldi sjávarútveginn ráða við leiðréttingu á veiðigjaldi var blásið til skyndifundar og einhver snillingurinn fann út úr því að sama hlutfall þjóðarinnar hafði verið á móti Hvalfjarðargöngunum á sínum tíma. Langsótt kannski … en þetta var þó gripið og notað í öllum þáttum sem SFS-þingmennirnir mættu í, og átti væntanlega að sýna hvað þjóðin er alltaf vitlaus. 

Kannski var það einmitt þess vegna sem málþófið skilaði engu í fylgiskassann. Þjóðin veit sem er að ríkasta fólk landsins, ríkasta 0,1 prósentið, hefur tekjur sínar upp úr fiskveiðiauðlindinni. Að tala gegn þeirri snjöllu og sjálfsögðu leiðréttingu á veiðigjaldi sem ríkisstjórnin áformar er því ekkert annað en auðvörn, fólk er að verja sitt ríkasta fólk, afkoman skerðist um einhverja milljónatugi, á meðan hagnaður, arðgreiðslur og eigið fé velta á milljörðum. (Hagnaður nýjustu uppgjöra: Brim 9,4 milljarðar, Samherji 8,8, Síldarvinnslan 6, Ísfélagið 5,5, Vinnslustöðin 4,5 og KS 3,3 — samtals 37,5 milljarðar.)

En áróðurinn hélt áfram, meðal annars í linnulausum auglýsingum sem voru samdar svo djúpt inni á skrifstofunum í Borgartúni, svo langt út úr takti við þjóðfélagið, að enginn skildi þær, enginn náði pointinu. Sem var skiljanlegt því sjálfur sagðist leikstjórinn ekki vita hvað hann væri að gera: Sagðist ekki vita hvað SFS væri! Hann gerði sér þannig enga grein fyrir þeim leik sem nú spilaðist, hafði álpast inn á fótboltavöll með harpix á höndum. 

Flottu krakkarnir höfðu misreiknað sig. Þjóðinni var víst slétt sama þótt norskir kókaínmettaðir skíthælar öfunduðu kvótakóngana á Íslandi. Hvernig átti það að vera flott?

En talseiglan og símtölin öll tóku þó smám saman að virka hér og þar. Heilu bæjarfélögin fóru á taugum. Samtök fjármagnseigenda í sjávarútvegi beittu enda starfsfólki og almenningi strax fyrir sig, rétt sem þingmönnum. Þetta var gamalkunnug taktík sem Samherji hafði áður beitt í Namibíumálinu. Forstjórinn mætti þá í matsalinn á Dalvík og talaði við og um starfsfólkið eins og spillingarfréttirnar snerust um það en ekki hann. Stórir karlar og stórmennska fara ekki alltaf saman. Og nú sem fyrr tóku allir glaðviljugir þátt í auðvörninni: „Hér er bakaríið okkar, líkamsræktin okkar, bærinn okkar!“ Það vantaði bara: „Og hér er eigandinn okkar! Því öll lifum við á honum.“

Meira að segja okkar ástsæla RÚV fór á taugum og blés í heilan Torgs-þátt sem virkaði eins og SFS hefði keypt hann. Á meðan horft var á prógrammið heyrði maður nánast tölvupóstinn frá Heiðrúnu Lind upp í Efstaleiti: Sko, við höfum þetta svona: Ég mæti ráðherranum í félagsheimilinu á Grundarfirði og við fyllum salinn af íbúum þar, starfsfólki og velunnurum G Run, hinnni glæsilegu útgerð staðarins. Setjum svo eigandann og hans nánustu fjölskyldu á fremsta bekk og höfum viðtal við hann í byrjun þáttar. 

Áhorfendur vítt um landið spurðu sig hins vegar: Af hverju þarf ráðherra í ríkisstjórn Íslands að mæta talskonu einkafyrirtækja þótt rík og öflug séu? Af hverju var ekki fenginn annar stjórnmálamaður til að mæta honum? Svarið blasti auðvitað við: SFS vildi hafa þetta svona og þrátt fyrir allt malið á þingi er SFS flokkunum æðra. Ergo: SFS ræður stefnu þeirra. 

Planið gekk eftir og annar stjórnandi þáttarins setti svo óvænt punktinn yfir i-ið þegar hann í miðjum þætti ávarpaði salinn: „Öll þau sem eru á móti hækkun veiðigjaldsins rétti upp hönd!“ Öll viðstödd réttu auðvitað upp hönd, öll nema fjármálaráðherrann, enda Grundarfjörður vel settur með kvóta, veiðar og heimsins flottustu vinnslu. Hér skipti engu þótt 94% þjóðarinnar væru á öðru máli, Ríkissjónvarpinu hafði tekist að finna einn af örfáum stöðum á landinu þar sem 94% íbúa voru ósammála þjóðinni. Þetta gekk svo fram af ráðherra að hann fann sig knúinn til að spyrja stjórnendur þáttarins: „En þið? Ætlið þið ekkert að rétta upp hönd?“ Pínlegt augnablik sem að líkindum er eitt það mest niðurlægjandi í sögu sjónvarpsins. Auðvörninni hafði tekist það sem hún ætlaði sér: Að eignast umræðuna, ræðustól Alþingis, alla auglýsingatíma RÚV og nú fréttadeildina líka. 

Satt að segja var þessi Torgsþáttur sorglega mikið eins og kafli út úr Sölku Völku með Bogesen kaupmann á fremsta bekk hrópandi á ráðherrann: „Nei! Þú færð engan pening hjá mér! Ég á hann og ég má hann!“ Og að baki honum heill salur af hnípnum en auðsveipum íbúum sem allir voru á hans valdi og fylgjandi buddu hans í einu og öllu. Á Íslandi breytist fátt.

Leiðréttingin á veiðigjaldi er tilkomin vegna þess að fiskverðið sem það reiknast af er skáldað verð útgerðanna en ekki afleiðing viðskipta á markaði. Með öðrum orðum: Útgerðin ræður sjálf upphæðinni sem það reiknast af. Og þetta hefur viðgengist árum saman enda kvótavaldið þá átt sínar ríkisstjórnir. SFS og þeirra helstu bæjarstjórar halda því svo fram að hækkun gjaldsins leiði til versnandi afkomu bæjarfélaga vítt um landið. Í greinum í Heimildinni hefur Indriði Þorláksson hrakið slíkar fullyrðingar. Fyrirtæki borga ekki útsvar, aðeins einstaklingar, og ekki allir fjármagnseigendur í sjávarútvegi búa í „sínu plássi“, margir búa syðra. 

Og þegar hugsað er til heildarmyndarinnar, virðast tíu milljarðar heldur lítið í samanburðinum við þá hundruð milljarða sem greinin hefur skilað eigendum sínum á undanförnum árum. Andstaðan við veiðigjaldshækkun á landsbyggðinni er því einkar sorgleg, því peningarnir sem safnast munu eiga einmitt að nýtast til löngu nauðsynlegra samgöngubóta úti um byggðirnar. Allir vita til dæmis hverjir fara verst með vegakerfið, það er fiskeldið og fiskvinnslurnar, og hvers vegna má ekki rukka þær smávegis til að halda því við? 

Auðvörn stjórnarandstöðunnar felst meðal annars í því að í stað þess að stöndugustu fyrirtæki landsins leggi meira til samneyslunnar fái þau áfram að stunda hömlulausar fjárfestingar fyrir umframgróða sinn, í fyrirtækjum eins og Gunnars majonesi, Hamborgarafabrikkunni, Black Box, Frón, Ora og meðlögunum með Morgunblaðinu. En sem kunnugt er eru allar þær fjárfestingar auðvitað þjóðþrifamál fyrir landsbyggðina.

Í skemmtilegu podcast-viðtali við Sjókastið á dögunum bar stjórnarformaður SFS sig aumlega yfir starfsumhverfi útgerðarfólks. Áður en Guðmundur í Brimi taldi þar upp sína höfuðandstæðinga (sem að hans sögn eru Helgasynirnir ég og Egill! Vér þökkum heiðurinn!) kvartaði hann yfir því að sjávarútvegurinn þyrfti að lúta annars konar samkeppnislögum en almennt gilda á markaði, eins og til dæmis smásölumarkaði. „Já, nei nei. Brim má bara vera með 12% markaðshlutdeild … en Hagar eða Festi eru kannski með 40–50% markaðshlutdeild!“ Og fannst honum þetta heldur ósanngjarnt. Það hlýtur að vera nokkurt áhyggjuefni að sjálfur stjórnarformaður SFS skuli ekki skilja í hvaða bransa hann starfar. Hann er ekki að vinna á velli þar sem óheft markaðslögmál gilda, með tilheyrandi skorðum samkeppniseftirlits þó, heldur er hann að vinna úr takmörkuðum gæðum þar sem hlutdeild hans í þjóðarauðlind lýtur ákveðnum reglum. 

Kannski er auðveldara fyrir Brimstjórann að skilja eigið hlutskipti ef við skiptum út orðinu fiskur fyrir olíu og segjum að hann sé í olíubisness. Hann fær leyfi hjá ríkinu eða þjóðinni (sem á olíulindina) til að dæla henni upp og fær sínar tekjur af því. Hann getur ekki stækkað „markaðshlutdeild“ sína í þeirri uppdælingu nema með samþykki eigandans. (Samlíkingin verður þó heldur sár þegar okkur er hugsað til olíusjóðsins norska.) En hvað um það, nú er ríkisstjórnin að fara fram á að ríkið, þjóðin, fái sanngjarnan hlut af auðlindagróðanum og veiðigjaldið sé reiknað út frá verði hverrar olíutunnu sem dælt er upp, það er að segja heimsmarkaðsverði en ekki verðinu sem dælumaðurinn Guðmundur í Brimi og félagar hans í SFS ákveða upp á sitt einsdæmi. Er þetta nógu skýrt? Eða á olían í setlögunum sig sjálf?

Guðmundur í Brimi er þó klókur maður, við vitum það. Ég trúi því til dæmis seint að hann misskilji í alvörunni eðli kvótakerfisins. Hér eru líklegast aðeins málþæfingar á ferð, umræðan toguð út fyrir línu og leikmaður grípur um höfuð sér um leið og hann fellur í grasið emjandi af sársauka, allt í von um að tefja leikinn, fá gult spjald dæmt á ráðherrann og aukaspyrnu í bónus, svo gripið sé til líkingamáls sem höfðar til fótboltakappans Guðmundar Kristjánssonar. Hann er þó ekki ósanngjarn maður og viðurkennir í spjallinu að hann geti alveg greitt hærra veiðigjald, bara ekki svona, ekki núna, heldur í áföngum. 

Hér ber að staldra við. Mikið vill alltaf meira. Sama hversu mikinn pening kvótaaðallinn á mun hann aldrei láta neitt óvælandi af hendi, sama hversu lág upphæðin er. Frekar keyrir hann blótandi vestur um ónýta vegi. Frekar lætur hann holurnar hrista sig og fína Jagúarinn en að fylla þær fyrir sitt eigið fé. 

En nú er kominn júní og við stöndum frammi fyrir sumarþingi þar sem auðvarnarliðið mun herða sína tafaleiki og beita öllum tiltækum vopnum. Önnur umræða verður einhver allt önnur umræða. Auðvarnarliðið ætlar sér stóra hluti, nýtt Íslandsmet blasir við! Liðið var líka heiðrað á dögunum þegar gríndeild Valhallar afhenti því á samkomu í Austurbæ svokölluð „auðmannagleraugu“, sólgleraugu fyrir sumarið sem munu hjálpa enn frekar við auðvörnina og að sjá heiminn með augum kvótaauðsins. Það stefnir því í æsandi bjartar nætur á Alþingi.

Og eftir allar þær þingvökur verður þjóðin kannski búin að að sætta sig við þá hvimleiðu staðreynd að hinir malandi plasttappar eru áfastir lýðræðinu. 

Hins vegar er allt eins líklegt að talkæfingartilraunir flottu krakkanna og dónakarlanna fari öfugt ofan í hana, því eins og staðan er núna hefur ríkisstjórnin aðeins aukið fylgi sitt við hverja ræðunótt á Alþingi og stendur það nú í 67%. 

Kæru vinir, látum ekki auðverjendur afvegaleiða okkur svo langt út úr sannfæringunni að við verðum á endanum samdauna maraþonmalinu og hagsmunagæslunni, hinu kvótasára kveini og græðginni sem aldrei deyr. 

Besta vörn okkar felst í því að kalla þær væntanlegu æfingar sínu rétta nafni: Auðvörn allra tíma.