Landsvirkjun fékk á föstudag tveggja vikna frest til að skila andmælum við sautján ný kærumál sem borist hafa úrskurðarnefnd umhverfis- og auðlindamála vegna útgefinna leyfa vegna áformaðrar Hvammsvirkjunar í neðri hluta Þjórsá. Hvammsvirkjun yrði fyrsta virkjun í Þjórsá í byggð en ofar á vatnasviðinu er helsta virkjunarsvæði Landsvirkjunar sem telur sjö virkjanir með nokkrum uppistöðulónum. Landsvirkjun er svo einnig með á stefnuskránni að reisa tvær virkjanir til viðbótar enn neðar í ánni en Hvammsvirkjun; Holtavirkjun og Urriðafossvirkjun.   

Úrskurðarnefndinni hefur verið kunnugt um andstöðu við byggingu Hvammsvirkjunar um hríð enda hefur hún áður fengið fjölmörg kærumál henni tengd inn á sitt borð. Nú í október gáfu bæði Rangárþing ytra og Skeiða- og Gnúpverjahreppur, sveitarfélögin sem framkvæmdin yrði innan, út framkvæmdaleyfi vegna virkjunarinnar og það bæði í annað sinn. Í september gaf Orkustofnun út virkjunarleyfi fyrir Hvammsvirkjun - einnig í annað sinn. Og skýringin er sú að úrskurðarnefnd umhverfis- og auðlindamál hafði fellt fyrri leyfin úr gildi.

Felldi fyrri leyfi úr gildi

Orkustofnun veitti Landsvirkjun upphaflega virkjunarleyfi vegna Hvammsvirkjunar í desember árið 2022. Það leyfi og síðar framkvæmdaleyfi Skeiða- og Gnúpverjahrepps, sem veitt var upphaflega í júní 2023, voru ógilt með úrskurðum úrskurðarnefndar umhverfis- og auðlindamála. Ástæðan var einkum sú að við undirbúning leyfanna hefði farist fyrir að gæta að löggjöf um stjórn vatnamála. Að mati kærenda nú var ekki brugðist við þessu við undirbúning nýrra leyfa sem gefin voru út á síðustu vikum og því þurfi enn á ný að kæra leyfisveitingarnar þar sem þær séu efnislega í andstöðu við lög og ólöglegar. 

Markmið laga um stjórn vatnamála frá árinu 2011 eru að vernda vatn og vistkerfi þeirra, hindra frekari rýrnun vatnsgæða og bæta ástand vatnavistkerfa til þess að vatn njóti heildstæðrar verndar. Vistkerfi byggja á líffræðilegum, eðlisefnafræðilegum og vatnsformfræðilegu ástandsmati vatnshlota. Samkvæmt lögum um stjórn vatnamála má ástand vatnshlota ekki rýrna þannig að það falli um ástandsflokk.  Undantekningartilvik eru þegar nýtingin er þjóðhagslega mikilvæg en þarf þó að vera sjálfbær og með langtímavernd vatnsauðlindarinnar í huga.

Áratuga barátta gegn virkjun

„Breyting á Þjórsá í Hvammslón er ekki bara breyting á gerð vatnshlotsins heldur einnig á aðstæðum og vistfræðilegum eiginleikum Þjórsár,“ segir m.a. í kæru Vigdísar Erlendsdóttur, landeiganda að Kálfá og félaga í veiðifélagi Kálfár en sú kæra er samhljóða kærum fjölda annarra íbúa og landeigenda á svæðinu. „Það er meira íþyngjandi en orð fá lýst að þurfa nú í annað sinn að leita ógildingar virkjunarleyfis Orkustofnunar sem svo alvarlegum annmarka er háð, eftir áratuga baráttu til að halda Þjórsá óbeislaðri í miðri sveit, með sínu lífríki,“ segja íbúarnir sem kæra að auki útgáfu framkvæmdaleyfis sveitarfélagsins Rangárþings ytra.

Vilja vernda laxinn

Til viðbótar við þá einstaklinga sem kært hafa leyfisveitingar hafa þrenn samtök gert slíkt hið sama: Náttúruverndarsamtök Íslands, Náttúrugrið og Verndarsjóður villtra laxastofna (NASF).

Krefjast samtökin þess að allar hinar kærðu ákvarðanir, þar með talið útgáfa framkvæmdaleyfis Skeiða- og Gnúpverjahrepps fyrir helgi, verði felldar úr gildi og að fallist verði á að þátttökuréttur sá sem almenningi var veittur við mat á áhrifum framkvæmdar á vatnalíf og jarðminjar hafi ekki samrýmst löggjöf um mat á umhverfisáhrifum. Óskað er eftir að leitað verði álits EFTA dómstólsins við meðferð málsins. 

Samtökin telja að vegna þeirra almannahagsmuna er tengdir eru náttúruvernd á Íslandi, í þessu tilviki einkum vernd íslenska laxastofnsins í huga þjóðarinnar, að ekki verði undan því skotist að enn á ný verði látið reyna á lögmæti málsmeðferðar og efni ákvarðananna. 

Landvernd hefur ekki kært leyfisveitingarnar á ný líkt og hin náttúruverndarsamtökin þrjú. „Við vorum ekki með því það gerðist svo hratt en styðjum kæruna og erum sammála henni,“ segir Björg Eva Erlendsdóttir, framkvæmdastjóri Landverndar, við Heimildina.

Mál fyrir dómstólum

Fleiri mál eru í gangi vegna leyfisveitinga fyrir Hvammsvirkjun. Dómsmál er rekið fyrir héraðsdómi Reykjavíkur af nokkrum einstaklingum og einu félagi, sem öll eru eigendur og/eða ábúendur jarða eða landspildna á bökkum Þjórsár, til ógildingar virkjunarleyfis Orkustofnunar frá 12. september 2024. Það dómsmál er einnig rekið til ógildingar tveimur fyrri ákvörðunum sem varða sömu framkvæmd, það er leyfisveitingu Fiskistofu og heimild Umhverfisstofnunar frá því í apríl í ár.