Umræðan um raforkuöryggi fer stundum í þær öfgar að engin raforka sé til í landinu, skrifar Halla Hrund Logadóttir orkumálastjóri í aðsendri grein sem birtist á Vísi á nýársmorgun. „Það rétta er að stór hluti orkunnar er bundinn í samningum fyrirtækja á milli sem stjórnvöld hlutast ekki til um. Það að tryggja öryggi raforku til almennings gengur því út á að tryggja að almenningur sitji ekki uppi með Svarta Pétur, sé tekið af sneiðinni hans án nokkurra varna.“

Mikil umræða hefur verið í samfélaginu um orkumál að undanförnu. Í henni hafa verið notuð orð á borð við „tafapólitík“ þegar komi að því að reisa nýjar virkjanir og því haldið fram að með þeim hætti sé orkuöryggi almennings stefnt í hættu. Ekki sé næg orka til að uppfylla óskir allra og stórnotendur hafi seilst inn á heildsölumarkað raforku og þar með í þá orku sem venjuleg fyrirtæki og heimili landsins nota. 

„Meiri orkuframleiðsla, eða ný kökusneið til sölu, er ekki forsenda orkuöryggis almennings þó að hún geti skapað svigrúm og tækifæri því sneiðin getur verið seld annað enda er samningsstaða og bolmagn stórnotenda og almennings af ólíkum toga,“ bendir orkumálastjóri hins vegar á í grein sinni.

Hún rifjar upp að í  kjölfar orkukrísunnar í Evrópu og aukinnar áherslu heimsins á grænni orku hafi tímabil umframeftirspurnar eftir endurnýjanlegri orku hér á landi gengið í garð. Í slíku umhverfi sé stöðug hætta á að heimili og venjuleg fyrirtæki verði undir í samkeppni við stærri raforkunotendur. „Ólíkt því sem víða þekkist eru stórir orkukaupendur, svokallaðir stórnotendur, ráðandi í raforkunotkuninni. Þeir nota um 80 prósent af raforkunni á Íslandi, önnur fyrirtæki um 15 prósent og heimili um 5 prósent,“ skrifar Halla Hrund. „Ef hugsað er um þessi hlutföll í kökusneiðum má í raun segja að áhættan á orkuskorti hjá almenningi sé sú að stærri orkunotendur ásælist kökusneiðar heimila og venjulegra fyrirtækja.“

Innleiða þarf öryggisventla

Fram til ársins 2003 bar Landsvirkjun lagalega ábyrgð á orkuöryggi almennings en sú skylda var afnumin með innleiðingu raforkutilskipana Evrópusambandsins í íslensk lög og er í dag ekki á hendi neins. Á ábyrgðina reynir hins vegar fyrst og fremst þegar umframeftirspurn er eftir orku líkt og nú er. Þá geti skapast hvati hjá ólíkum orkufyrirtækjum til að selja meira til stórra orkunotenda á kostnað almennings þegar enginn ber ábyrgð á þeim hópi eða hefur það hlutverk að bregðast við í neyð.

„Í landi eins og Íslandi þar sem orkuframleiðsla byggir á auðlindum náttúrunnar er sérlega mikilvægt að innleiða öryggisventla til að vernda almenning þar sem orkuframleiðsla sveiflast eftir tíðarfari hverju sinni,“ heldur Halla Hrund áfram. „Hætta á að almenningur verði undir í samkeppni um raforku verður til staðar óháð fjölda virkjana hverju sinni og þá sér í lagi ef nýir stærri orkukaupendur bjóða betur og tryggja sér þannig mikið magn raforku til lengri tíma.“

Nýtt frumvarp um raforkuöryggi

Til að bæta raforkuöryggi almennings lagði atvinnuveganefnd fyrir hönd ráðherra orkumála fram frumvarp til Alþingis í lok nýliðins árs. „Á meðan að háværir hagsmunahópar tókust á af hörku um málið var lykilaðilinn sem frumvarpið snýst um, almenningur, hins vegar hljóðlátur við vinnu og at hversdagsleikans að undirbúa komu jólahátíðar,“ skrifar orkumálastjóri. „Fólk mætti ekki á þingpallana heldur treysti því að allir ynnu saman að farsælli lausn.“

Sama megi segja um þann mikla fjölda venjulegra fyrirtækja eða rekstrareininga sem frumvarpinu var ætlað að vernda fyrir áhrifum orkuskorts og tilheyrandi verðhækkunum. Hér segist Halla Hrund til dæmis eiga við fjölbreytt fyrirtæki í ferðaþjónustu og bændur um land allt, líftæknifyrirtæki, verslanir Kringlunnar og Glerártorgs og svo mætti lengi telja.

Frumvarp nefndarinnar fól í sér heimild til ákvörðunar um viðbrögð þar sem orku í magni á hnífsoddi af orkuframleiðslu landsins væri tímabundið beint til almennings þegar gögn og greiningar frá aðilum á orkumarkaði sýndu fram á slíka þörf – og eingöngu sem tímabundið neyðarviðbragð. „Hún fól því langt í frá í sér handahófskennda handstýringu á markaðnum með inngripum í núverandi langtímasamninga stórnotenda eins og látið var í skína.“

Að mati Höllu Hrundar er þessi útfærsla þó ekki yfir gagnrýni hafin. Rými sé því fyrir umbætur en mikilvægast sé, óháð leiðum, að bregðast við nú í byrjun árs með lagabreytingu fyrir almenning.

„Opinber umræða og málefnaleg gagnrýni er mikilvæg fyrir þróun laga- og regluverks og enginn í samfélaginu okkar er yfir gagnrýni hafinn. Í hagsmunabaráttu getur hins vegar verið fín lína á milli þess að fara í manninn og boltann.“ Tiltekur hún sérstaklega Samtök iðnaðarins í þessu sambandi sem hafi hafnað frumvarpi með öllu og gagnrýndu meðal annars sérstaklega ummæli orkumálastjóra um að „almenningur fái að njóta raforku“.

Til skýringar, skrifar orkumálastjóri, er mikilvægt að átta sig á að skýrt er kveðið á um forgang heimila umfram aðra hagsmuni í Orkustefnu Íslands og Orkustofnun hefur lagalega skyldu til að vera ríkisstjórn til ráðgjafar um málefni stofnunarinnar svo sem um raforkuöryggi.

„Þegar meginmarkmið frumvarpsins er algjörlega virt að vettugi, líkt og gert var í umsögn Samtaka iðnaðarins, er ekki aðeins hagsmunum heimilanna ýtt til hliðar heldur einnig rekstrarhagsmunum fjölda venjulegra fyrirtækja í landinu sem falla undir gildissvið lagabreytingarinnar,“ skrifar Halla Hrund. „Með afdráttarlausri synjun á tilgangi frumvarpsins er sömuleiðis verið að etja saman almenningi; venjulegum fyrirtækjum og heimilum á móti orkufrekum iðnaði í landinu. Slíkt er óþarfi enda vel vitað að orkuöryggi Íslendinga í dag er ekki síst afrakstur orkufrekrar iðnaðaruppbyggingar fyrri kynslóða.“

Sú hugsun fyrirrennara að byggja upp iðnað, en á sama tíma hlúa ætíð um leið að orkuöryggi almennings, hafi lagt mikilvægan grunn að þeim lífsgæðum sem við búum við í dag. „Flestum er ljóst að fjölbreyttur iðnaður á Íslandi er mikilvægur fyrir nútíð og framtíð landsins. Að stuðla að sundrung og skipa í fylkingar getur vart talist gott veganesti fyrir frekari uppbyggingu orkumála hér á landi.“

70 prósent vindorkunnar fór í orkufrekan iðnað

Nýlegt dæmi um sundrung sem geti skapast ef almenningi þykir á hagsmunum þeirra troðið sé að finna í Noregi. „Þar snerist almenningur á móti orkumálunum þegar orkuverð til heimila hækkaði upp úr öllu valdi í orkukrísunni og vernd var ekki til staðar,“ rifjar Halla Hrund upp. Einnig hafi skapast miklar deilur um þróun vindorku í Noregi, meðal annars vegna þess að allt að 70% af raforkuframleiðslu vindorkuvera hefur farið í stækkun orkufreks iðnaðar og almenningur upplifi að á honum sé troðið með fölskum loforðum um að uppbyggingin myndi bæta orkuöryggi hans. „Öryggisventlar sem skapa almenningi skjól draga hins vegar úr líkum á aðstæðum og átökum sem þessum en samlyndi og tillitssemi við íbúa landsins hlýtur að vera hagsmunamál allra.“

Frumvarpið um orkuöryggi almennings verður aftur tekið til afgreiðslu nú í byrjun nýs árs og segir Halla Hrund að þá gefist tækifæri til að finna sameiginlegan flöt á skrefi fram á við. „Orkumálin hafa allt of lengi verið föst í skotgröfum. Til að komast upp úr þeim og leysa mál þarf nýjan tón og metnað í samskiptum og úthald í verkefnin í stað upphrópana.“