Fólk sem fengið hefur endanlega synjun á umsókn sinni um alþjóðlega vernd hér á landi, og á ekki rétt á aðstoð á grundvelli nýrra útlendingalaga, getur leitað til Rauða krossins eftir neyðaraðstoð. Kveðið er á um þetta í nýju samkomulagi við félags- og vinnumarkaðsráðuneytið sem er tilkomið „þar sem óvíst er hvort dvalarsveitarfélag í hverju tilviki fyrir sig hafi yfir að ráða úrræði til að hýsa umrædda einstaklinga, sem ekki eiga í önnur hús að venda,“ líkt og segir í tilkynningu ráðuneytisins vegna málsins. Ráðuneytið hefur ennfremur gert breytingar á reglugerð þar sem skýrt er hvað komi til endurgreiðslu úr ríkissjóði vegna aðstoðar sveitarfélaga við fólkið.

Samkvæmt samkomulaginu við Rauða krossinn getur fólk í þessari stöðu nú fengið gistingu og fæði í samræmi við það sem almennt tíðkast í gistiskýlum fyrir heimilislaust fólk.

Um tímabundið verkefni er að ræða, segir í tilkynningu ráðuneytisins vegna málsins.

Guðmundur Ingi Guðbrandsson, félags- og vinnumarkaðsráðherra, hefur þegar sent tilmæli til félagsþjónustu sveitarfélaganna vegna breytinganna. Samband íslenskra sveitarfélaga hefur sömuleiðis verið upplýst.

„Ráðuneytið væntir góðrar samvinnu við sveitarfélögin við að tryggja umræddum einstaklingum gistingu og fæði í samræmi við framangreint,“ stendur í tilkynningu ráðuneytisins.

Í nóvember í fyrra skilaði Samband íslenskra sveitarfélaga inn umsögn um framlagt frumvarp þáverandi dómsmálaráðherra, Jóns Gunnarssonar, um breytingar á lögum um útlendinga. Þar sagði að sambandið teldi að sú boðaða breyting á útlend­inga­lögum að fella niður alla grunn­þjón­ustu til flóttafólks 30 dögum eftir að end­an­leg ákvörðun á stjórn­sýslu­stigi um umsókn hans til verndar liggur fyr­ir, myndi fjölga heim­il­is­lausum á Íslandi. Það myndi hafa í för með sér aukn­ingu á álagi á félags­þjón­ustu sveit­ar­fé­laga og auk­inn kostnað fyrir þau. „Óhjá­kvæmi­legur fylgi­fiskur slíkrar neyðar hlýtur ávallt að vera aukin hætta á því að hlut­að­eig­andi ein­stak­lingar verði ber­skjald­aðri fyrir hvers kyns mis­neyt­ingu, man­sali og ofbeld­i.“

Frumvarpið var samþykkt í atkvæðagreiðslu 15. mars síðastliðinn og lögin tóku gildi 1. júlí. Alls 38 þingmenn greiddu atkvæði með þeim. Þrettán atkvæði komu frá Sjálfstæðisflokki, tólf frá Framsókn, sex frá Vinstri grænum, sex frá Flokki fólksins og eitt frá Miðflokki. Enginn þingmaður þessara fimm flokka greiddi atkvæði gegn samþykkt þess en einhverjir voru fjarverandi. 

Afleiðingar þessa komu svo fram í sumar, skömmu eftir að lögin höfðu tekið gildi og upplýst var í fréttum að búið væri að synja yfir 50 einstaklingum um vernd frá 1. Júlí og að þeim væri ætlað að fara úr landi innan mánaðar. Að þeim tíma liðnum missa þeir alla þjónustu og húsnæði.

Langvarandi pattstaða

Þetta virtist koma flatt upp á marga og fljótlega var ljóst að ráðherrar innan ríkisstjórnarinnar voru hvorki samstíga né sammála um hvort og þá hver ætti að veita réttindalausu flóttafólki aðstoð. Sveitarfélögin sögðu verkefnið vera á ábyrgð ríkisins.

Algjör pattstaða var í málinu um nokkra hríð.

Guðrún Hafsteinsdóttir dómsmálaráðherra sagði að það væri ekki verið að vísa fólkinu á götuna heldur úr landi. Ef það færi ekki eftir þeim fyrirmælum þyrfti einfaldlega að búa til nýtt úrræði fyrir hópinn. Sveitarfélögum bæri ekki að veita fólkinu aðstoð og ríkinu ekki heldur.

Katrín Jakobsdóttir forsætisráðherra sagði að deilt væri um túlkun laganna og leitaði til Lagastofnunar Háskóla Íslands sem komst að þeirri niðurstöðu að dvalarsveitarfélag mætti ekki synja einstaklingi um fjárhagsaðstoð af þeirri einu ástæðu að réttindi hans sem umsækjanda um alþjóðlega vernd hafi fallið niður.

Sveitarfélögin fengu líka lögfræðiálit og komust að andstæðri niðurstöðu – að þeim væri, samkvæmt nýju útlendingalögunum, ekki skylt að veita aðstoðina heldur væri þeim það beinlínis óheimilt.

Guðmundur Ingi hefur frá upphafi sagt að sinna þurfi þessum hópi og hefur einnig sagt að sér hugnist ekki lokaðar búðir fyrir flóttafólk líkt og Sjálfstæðismenn hafa nokkrir viðrað hugmyndir um.

„Það er mikið fagnaðarefni að við höfum tryggt að ekkert af fólkinu þarf að sofa úti,” sagði hann við RÚV í dag eftir að tilkynnt hafði verið um samkomulagið við Rauða krossinn. „Enda viljum við það ekki í okkar samfélagi. Og við erum að tryggja þetta með samningi við Rauða krossinn sem felur þá í sér að fólk fær lágmarksþjónustu í samræmi við það sem gerist í gistiskýlum. Það er að segja húsaskjól og mat.“

Gert er ráð fyrir að sveitarfélög geti vísað fólki til Rauða krossins í lok vikunnar.

Segja ákvörðunina einhliða og vonbrigði

Samband íslenskra sveitarfélaga sendi frá sér tilkynningu seinni partinn í dag þar sem þau lýstu yfir vonbrigðum við aðgerð ráðherra sem þau segja „einhliða“. Þau segja fulltrúa sambandsins hafa verið kallaða á fund ráðherra í morgun þar sem þeim hafi verið tilkynnt um áformin. Þá þegar hafi verið búið að taka ákvörðunina. Sambandið segir í tilkynningu sinni að ráðherra hafi vitað af algjörri andstöðu sveitarfélaganna við þessa ráðstöfun.

Afstaða stjórnar sambandsins liggi skýrt fyrir en á síðasta stjórnarfundi bókaði stjórn eftirfarandi:

„Stjórn sambandsins ítrekar þá afstöðu sem sambandið hefur talað fyrir undanfarnar vikur um að sveitarfélögum sé hvorki heimilt né skylt að veita þeim erlendu ríkisborgurum fjárhagsaðstoð, sem vísað hefur verið úr þjónustu ríkisins í kjölfar synjunar á umsókn viðkomandi um alþjóðlega vernd, skv. útlendingalögum.“

Sambandið mun nú fara yfir stöðuna og skoða viðbrögð við þeirri stöðu sem upp er komin.