Sérfræðingar ríkissjónvarps- og útvarpsstöðvanna í Danmörku, Noregi, Svíþjóð og Finnlandi (DR, NRK, SVT og YLE) hafa í rúmt ár unnið að umfangsmiklum rannsóknum á njósnastarfsemi Rússa í löndunum fjórum. Afrakstur þessara rannsókna er að finna í sjónvarpsþáttunum Skyggekrigen og hlaðvarpsþáttunum Mørklagt sem stöðvarnar hafa undanfarið sent út, og gert aðgengilega. Þættirnir hafa vakið mikla athygli.
Allt að helmingur starfsfólksins njósnarar
Sjónvarpsstöðvarnar hafa, í samvinnu við rannsóknastofnunina Dossier Center nafngreint 38 rússneska njósnara sem starfað hafa á Norðurlöndunum á síðustu árum. Njósnarahópurinn er þó mun fjölmennari og norrænu leyniþjónusturnar telja að allt að helmingur starfsfólks rússnesku sendiráðanna á Norðurlöndum séu njósnarar. Þeir séu allir skráðir sem diplómatar, sem veitir þeim ýmis konar réttindi í viðkomandi landi. Lögregla hefur ekki heimild til að gera húsleit í sendiráðum og á heimilum diplómata, ekki er heimilt að handtaka diplómata eða draga fyrir dómstól í viðkomandi landi.
Margar sögur eru til um diplómata sem stöðvaðir hafa verið undir stýri, grunaðir um ölvun en þeir hafi þá dregið upp diplómataskilríkin og veifað þeim framan í laganna verði. Ekki er heimilt að vísa diplómötum úr landi, nema í undantekningartilvikum (t.d vegna njósna) en yfirvöld geta lýst viðkomandi „persona non grata“ sem merkir að sá eða sú hin sama er ekki velkomin í landinu. Slíkt getur gerst meðan diplómatinn er í landinu en líka áður en viðkomandi kemur til landsins.
Lítil áhætta
Daniel Stenling yfirmaður hjá sænsku öryggislögreglunni, SAPO, sagði í viðtali við danska útvarpið að vegna diplómatareglnanna fylgdi því lítil áhætta fyrir Rússa að vera með njósnara í öðrum löndum. Þeir geta lent í því að viðkomandi verði lýstur „persona non grata“ en þá svara Rússar því ætíð til að það sé hreinn uppspuni að um sé að ræða njósnara.
Inger Haugland yfirmaður norsku leyniþjónustunnar, PST, sagði í viðtali að innrásin í Úkraínu hefði ekki orðið til að draga úr njósnastarfsemi Rússa. Nú væri ástandið þannig að Rússar hefðu í þessum efnum engu að tapa og tækju gjarna meiri áhættu en áður.
Atvinnumenn á sínu sviði
Anders Henriksen, yfirmaður hjá dönsku leyniþjónustunni, PET, sagði í viðtali í sjónvarpsþættinum Skyggekrigen að rússnesku leyniþjónusturnar séu ekki „amatörastofnanir“, þær séu mjög vel skipulagðar og hafi yfir miklu fjármagni að ráða. Fjöldi rússneskra njósnara á Norðurlöndunum hefur um árabil verið svipaður, þeir starfa allir undir stjórn Pútíns. Njósnararnir sækjast eftir alls kyns upplýsingum um þjóðfélagsmál, en einkum um tækni og vísindi. „Yfirleitt allt sem getur gagnast Rússum“ sagði Inger Haugland.
Sendiráðin eru höfuðstöðvar njósnastarfseminnar
Sendiráð Rússa á Norðurlöndunum ráða öll yfir stóru húsnæði, í flestum tilvikum mun stærra en sendiráð annarra ríkja, að Bandaríkjunum og Kína undanskildum. Njósnadeildirnir hafa aðsetur í sendiráðunum og þannig er tryggt að njósnararnir þurfi ekki að óttast afskipti lögreglu. Starfsemi njósnadeildar rússneska sendiráðsins í Kaupmannahöfn fylgir ákveðnum starfsreglum. Þar eru haldnir fundir á hverjum morgni og upplýsingum safnað saman og dulmálssérfræðingarnir fá þær upplýsingar í hendur sem þeir senda síðan á dulmáli til Rússlands.
Margs konar hlerunarbúnaður
Ýmsar aðferðir eru notaðar til að safna upplýsingum. Vitað er að Rússar nota margs konar hlerunarbúnað, þar á meðal svonefndan IMSI búnað. IMSI er einskonar gsm endurvarpssendir, sem virkar þannig að þegar gsm notandi hringir, eða fær símtal, fer það í gegnum IMSI sendinn. Það gerir þeim sem yfir búnaðinum ræður kleift að staðsetja notandann og jafnframt að hlera og hljóðrita samtöl og sms skilaboð. Í einu tilviki var IMSI sendir í bíl sem lagt var í nágrenni staðar þar sem fram fór fundur á vegum stjórnmálaflokks.
Sendirinn gerði kleift að hlera símtöl þeirra sem á fundinum voru, skilaboð sem þeir sendu og fengu og jafnframt fá upplýsingar um þá síma sem voru á fundarstaðnum.
Koma vel undirbúnir
Njósnararnir sem sendir eru til annarra landa fara ekki óundirbúnir. Þeir eru yfirleitt vel menntaðir og hafa mikla sérþekkingu á tilteknum sviðum. Njósnari, sem til dæmis er ætlað að safna upplýsingum um utanríkis- og öryggismál, er iðulega stjórnmálafræðingur. Verkfræðingur væri sá sem ætlað væri að njósna um fjarskiptamál svo tvö dæmi séu nefnd.
Njósnarar reyna að komast í kynni við kunnáttufólk í landinu þar sem njósnir eru stundaðar og þá skiptir máli að vera ekki eins og álfur út úr hól í samræðum. Til að sýna trúverðugleika þarf að hafa þekkingu á því sem um er rætt. Iðulega tekur langan tíma að mynda náið trúnaðarsamband við „fórnarlambið“ en þeim tíma er iðulega vel varið. Komist njósnarinn að því að „fórnarlambið“ eigi í fjárhagserfiðleikum gæti „fjárhagsaðstoð“ reynst gott vopn, peningar freista. Ef njósnarinn kemst að því að „fórnarlambið“ hafi misstigið sig í einkalífinu geta hótanir reynst árangursríkar. Stundum metur njósnarinn það svo að lítið sé á „fórnarlambinu“ að græða og þá fjarar sambandið út.
Sækjast eftir að kynnast kunnáttu- og áhrifafólki
Dæmigerður njósnari vinnur skipulega og fer sér hægt í upphafi í nýju landi. Sækir fundi og ráðstefnur sem tengjast sérsviðinu og kemst þannig í kynni við kunnáttufólk. Meðal þeirra sem nafngreindir eru í umfjöllun norrænu miðlanna er 35 ára gamall maður, Dmitri Otorchkin.
Hann kom til starfa í rússneska sendiráðinu í Kaupmannahöfn síðsumars árið 2021. Dmitri lærði kerfisfræði í Moskvu og áður en hann kom til Danmerkur starfaði hann í sendiráði Rússa í Finnlandi. Þar tók hann meðal annars þátt í fundum og ráðstefnum á vegum HELCOM (Helsinki nefndin um verndun umhverfis Eystrasaltsins) sem fulltrúi Rússlands. Honum gafst ekki langur tími til að skjóta njósnararótum í Danmörku því honum var vísað úr landi í apríl árið 2022 eftir nokkurra mánaða dvöl. Frásögnin um Dmitri Otorchkin er einungis eitt dæmi um þá sem nafngreindir eru í umfjöllun norrænu miðlanna.
Viðbrögð Rússa
Eins og nefnt var í upphafi þessa pistils voru 38 rússneskir njósnarar nafngreindir í umfjöllun norrænu útvarpsstöðvanna. Sumum þeirra hefur verið vísað úr landi, aðrir hafa verið kallaðir heim til Rússlands.
Viðbrögð Rússa vegna umfjöllunarinnar hafa verið lítil. Maria Zakharova, talsmaður rússneska utanríkisráðuneytisins sagði í yfirlýsingu að það sem kæmi fram í umræddum þáttum væru skipulagðar falssögur og engar sannanir lægju fyrir um ólöglega starfsemi rússneskra sendiráðsstarfsmanna. Hún sagði líka að myndir, myndbandsupptökur og upplýsingar um núverandi og fyrrverandi starfsmenn brytu í bága við lög um persónuvernd.
Sendiherrar Rússlands hafa ekki viljað veita viðtöl vegna þáttanna fyrrnefndu en sendiherra Rússa í Noregi skrifaði stutt og laggott „ Að safna upplýsingum og greina, í dvalarlandi, og miðla þeim upplýsingum til heimalandsins er eðlilegt viðfangsefni diplómata.“
Athugasemdir (1)