Eitt stærsta réttlætismál íslensks samfélags snýst um sanngjarnt gjald fyrir nýtingu á fiskimiðum þjóðarinnar. Sú deila hefur meira og minna staðið yfir síðan kvótakerfið var bundið í lög árið 1983 en magnaðist upp þegar framsal á kvóta var var gefið frjálst nokkrum árum síðar, sem gerði það að verkum að arðbær við­skipti fóru að verða með þessa vöru sem var í upp­hafi lánuð án greiðslu. Hún náði suðupunkti þegar heimild var gefin til að veðsetja kvóta fyrir bankalánum árið 1997 sem hafði verið úthlutað án endurgjalds. Þessi bankalán voru svo notuð til að kaupa upp kvóta eða aðrar eignir með þeim afleiðingum að kvótinn hækkaði gríðarlega í verði. 

Þrátt fyrir stanslaus átök, og stöðuga fyrirliggjandi andstöðu mikils meirihluta þjóðarinnar við fyrirkomulagið, hefur lítið sem ekkert verið gert til að leiðrétta þetta óréttlæti á yfirstandandi öld. 

Stóra tækifærið kom eftir bankahrunið

Stóra tækifærið til að gera það kom við bankahrunið. Í lok árs 2008 var talið að íslenskur sjávarútvegur skuldaði föllnu bönkunum 560 millj­­arð­a króna, að stóru leyti í erlendri mynt. Eig­in­fjár­staða sjávarútvegsins í heild var nei­kvæð um 80 millj­arða króna, sem þýddi að eignir dugðu ekki fyrir skuld­um.

Þessar skuldir voru fluttar inn í nýju bank­ana sem stofn­aðir voru á grunni þeirra föllnu, og voru nú í eigu íslenska rík­is­ins. Hægt hefði verið að ganga að veð­unum sem sett voru fyrir þessum lánum þegar ekki var hægt að greiða af þeim. Innkalla kvóta þeirra sem voru yfirskuldsettir. 

Pólitískt skipuð sáttarnefnd ákvað hins vegar að gera þetta ekki. Í skýrslu hennar frá 2010 var lagt til að ráð­ist yrði í „frek­ari úttekt á tengslum fyr­ir­tækja í sjáv­ar­út­vegi og setja skýrar reglur um inn­byrðis tengsl fyr­ir­tækja“ og að gerðir yrðu „samn­ingar um nýt­ingu afla­heim­ilda og þannig gengið form­lega frá því að auð­lind­inni sé ráð­stafað af rík­inu gegn gjaldi og að eign­ar­réttur rík­is­ins sé skýr“. 

Áformunum var ekki fylgt eftir. Þess í stað var gengi íslensku krónunnar, þá í ströngum höftum, stillt af þannig að útgerðin myndi hagnast enn meira, á kostnað íslensks almennings sem fékk enn minna fyrir sínar launakrónur í öðrum gjaldmiðli.

Pólitísk stærilæti endurtekin

Síðan að þetta gerðist hafa átt sér stað ýmiss konar pólitísk stærilæti þar sem látið er að því liggja að breytingar séu í farvatninu. Nefndir hafa verið skipaðar. Frumvörp lögð fram. Ályktanir samþykktar á landsfundum eða flokksráðsfundum. En ekkert gerist, annað en það að samþjöppun í geiranum eykst ár frá ári, þeir sem öllu ráða innan hans verða ríkari með hverjum deginum og teygja sig inn í enn fleiri anga íslensks samfélags. Fáveldið í sjávarútvegi er nú alltumlykjandi. Það á í bönkum, fjölmiðlum, smásölu, skipafélögum, fiskeldi og er afar umsvifamikið í fasteignauppkaupum og -þróun, svo fátt eitt sé nefnt. Grunnur þessa umfangs er allur í þeim hagnaði sem hópurinn hefur tekið út úr sjávarútvegi.

Frá árinu 2009 og út árið 2021 högnuðust sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tæki lands­ins um 533 millj­arða króna, samkvæmt tölum úr gagna­grunni Deloitte um rekstur sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja. Mestur var hagn­að­ur­inn í krónum talið á árinu 2021 þegar geir­inn hagn­að­ist um 65 millj­arða króna. Hann jókst um 124 pró­sent á milli ára og var 36 millj­örðum krónum meiri þá en árið 2020. 

Reikna má með að árið 2022 hafi verið enn betra hjá sjávarútvegsfyrirtækjunum. Verðmæti heildarafla þeirra jókst að minnsta kosti um 25 prósent á fyrstu tíu mànuðum þess árs þegar borið er saman við sama tímabil árið áður, samkvæmt tölum frá Hagstofu Íslands. 

Uppgefið eigið fé sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja lands­ins var 353 millj­arðar króna í lok árs 2021 og jókst um 28 millj­arða króna milli ára. Eigið fé geirans er þó stór­­lega van­­metið þar sem virði kvóta, sem útgerðir eign­­færa, er bók­­fært á miklu lægra verði en feng­ist fyrir hann á mark­aði. Bók­­fært eigið fé sjá­v­­­ar­út­­­vegs­­fyr­ir­tækja hefur auk­ist um alls 132 millj­­arða króna frá árinu 2014 og út árið 2021.

Frá hruni og fram að þeim tíma batn­aði eig­in­fjár­­­­­staða sjá­v­­­­ar­út­­­­­vegs­­­fyr­ir­tækj­anna um 432 millj­­­arða króna, en hún var nei­­­kvæð í lok árs 2008. Frá árinu 2010 hafa þau greitt 143,2 millj­­­arða króna til eig­enda sinna í arð­greiðsl­­­ur. Hagur sjá­v­­­­ar­út­­­­­vegs­­­fyr­ir­tækj­anna hefur því vænkast um 575,2 millj­­­arða króna frá hruni og út árið 2021.

Þetta eru bara tölulegar staðreyndir.

Eigandinn fær 29 prósent

Í fyrstu grein laga um stjórn fiskveiða segir að nytjastofnar á Íslandsmiðum séu sameign íslensku þjóðarinnar. Flest sæmilega læst fólk myndi túlka hana þannig að fólkið í landinu, ekki útgerðir, ætti kvótann. Og ætti þar með að taka til sín þorra þess ávinnings sem fellur til þegar þær eru nýttar. Það er þó ekki alveg þannig. 

Í áðurnefndum gagnagrunni Deloitte kemur fram að sjáv­ar­út­veg­ur­inn hafi greitt 219,3 millj­arða króna í veiðigjöld, tekjuskatt og tryggingagjöld frá 2009 og út árið 2021. Sú tala dregst frá áður en hagn­aður sjá­v­­­ar­út­­­vegs­­fyr­ir­tækja er reikn­að­ur, auk þess sem búið er að taka til­lit til fjár­fest­ingar í geir­an­um, til dæmis í skipum eða vinnslu, sem býr til eign. 

Opin­beru gjöldin voru 22,3 millj­arðar króna á árinu 2021. Á sama tíma og hagn­að­ur­inn sem sat eftir hjá sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækj­unum jókst um 36 millj­arða króna milli ára juk­ust opin­beru gjöldin um 4,9 millj­arða króna.

Hagn­aður geirans áður en hann greiddi veiði­gjöld, tekju­skatt og tryggingagjald í rík­is­sjóð var sam­tals 752,3 millj­arðar króna frá 2009 og út árið 2021. Af þessum hagn­aði sat tæp­lega 71 pró­sent eftir hjá útgerðum lands­ins en rétt um 29 pró­sent fór í opin­ber gjöld.

Gamalt vín á nýjum belgjum

Sitjandi ríkisstjórn Vinstri grænna, Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks gerði ekkert til að takast á við þessi mál á fyrsta kjörtímabili sínu. Hún gerði raunar illt verra með því að lögfesta gjaldfrjálsa útdeilingu á makrílkvóta árið 2019, sem færði tugmilljarða króna verðmæti aðallega til nokkurra stórútgerða. Þetta er raunveruleikinn þrátt fyrir að kannanir sýni að átta af hverjum tíu landsmönnum vilji að markaðsgjald sé greitt fyrir afnot af fiskimiðunum og tveir af hverjum þremur telja kvótakerfið beinlínis vera ógn við lýðræðið. Þetta er raunveruleikinn þrátt fyrir að í orði, miðað við stefnuyfirlýsingar flokka, hafi umtalsverður meirihluti fyrir breytingum verið til staðar á þingi að minnsta kosti frá árinu 2016.

Á borði er hins vegar annað upp á teningnum. Þar gildir stefna Sjálfstæðisflokksins, sem vill verja ríkjandi kerfi í sjávarútvegi, er á móti frekari gjaldheimtu og fylgjandi aukinni samþjöppun. 

Líkt og rakið er í Heimildinni í dag kemur um helmingur allra

fyrirtækjastyrkja sem stjórnarflokkarnir fá úr sjávarútvegi, og níu af hverjum tíu krónum sem geirinn gefur í stjórnmálastarf fer til þessara þriggja flokka. Styrkirnir stökkbreyttust að umfangi á kosningaári. Á meðal þeirra sem gáfu eru allar stærstu útgerðir landsins. En það er sennilega bara tilviljun.

Í maí í fyrra skipaði Svandís Svavarsdóttir matvælaráðherra hóp til að endurskoða sjávarútvegskerfið, en í henni sitja hátt í 50 manns. Hópurinn samanstendur af stórri samráðsnefnd og undir henni starfa svo fjórir starfshópar auk þess sem sérstök verkefnastjórn er að störfum. Einn starfshópurinn er með helstu deilumál sem tengjast kerfinu: ágrein­ing um stjórn fisk­veiða og mög­u­­leika til sam­­fé­lags­­legrar sátt­­ar, sam­­þjöppun veið­i­­heim­ilda, veið­i­­­gjöld og skatt­­spor. Starfshóparnir skiluðu bráðabirgðaniðurstöðum 17. janúar síðastliðinn.

Í tillögum þeirra er ýmislegt lagt til sem hefur oft áður verið rætt, kannað og lagt til. Í umfjöllun um auðlindagjald eru til að mynda lagðar til tvær tillögur. Önnur snýst um að hækka veiðigjald og hin um að taka upp svokallaða fyrningarleið. Lagt er til að það verði lögfest í stjórnarskrá Íslands að fiskveiðiauðlindin sé í sameign íslensku þjóðarinnar. Að öll viðskipti með aflaheimildir verði háð skráningu í opinn gagnagrunn, að hvatar verði skapaðir fyrir útgerðir til að skrá sig á markað. Þá lögðu starfshóparnir til ýmsar leiðir til að auka gagnsæi í rekstri sjávarútvegsfyrirtækja, meðal annars breytingar á skilgreiningu á tengdum aðilum og kvótaþaki og að gerð yrði fræðileg úttekt á því hvaða áhrif eignatengsl innan sjávarútvegs og milli óskyldra greina geta haft á samkeppni og aðra almannahagsmuni. 

Með öðrum orðum er þetta gamalt vín á nýjum belgjum. Allt er þetta útþynnt og loðið, og virðist til þess fallið að mynda sátt á forsendum lobbíista útgerðarinnar, ekki þjóðarinnar.

Fengurinn er kominn í skjól

Hinn erfiði sannleikur sem við verðum sennilega að sætta okkur við er að tíminn til að laga þetta kerfi, sem arðrænir almenning en hyglar fámennum hópi, er liðinn. Skortur á pólitískum vilja og getu til að gera það er um að kenna. Við erum of sein til að grípa inn í. 

Útgerðaraðallinn er þegar búinn að færa eignir sem hann á ekki milli kynslóða og fjölmargir eru löngu búnir að selja sig út úr geiranum fyrir milljarða króna. Hann áttaði sig á því að frekari samþjöppun og skráning á markað myndi tryggja þeim seljanleika. Síðasta dæmið um slíkt eru kaup Síldarvinnslunnar á Vísi í Grindavík, sem tryggði sex systkinum 18 milljarða króna hlut sem þau geta umbreytt í reiðufé, kjósi þau svo. Næsta dæmi verður sameining Ísfélagsins og Ramma í eitt félag sem svo verður skráð á markað.  

Þessi útganga úr kerfinu, með hendurnar fullar af milljörðum króna, verða ekki skattlagðar eftir á. Tækifærið til að leggja háan útgönguskatt er sennilega farið, nema að gripið verði til aðgerða strax. Fengurinn er að mestu kominn í skjól. Bundinn í steypu og hlutabréfum í óskyldum geirum.

Ef ekkert gerist liggur fyrir að við, eigendur auðlindarinnar, töpuðum. Og það er stjórnmálamönnunum sem við kusum yfir okkur að kenna.