Sú var tíð — og það eru ekki nema örfáar tugþúsundir ára síðan — að margar manntegundir vöppuðu um Jörðina. Flestar eða jafnvel allar voru þær að líkindum komnar af homo erectus, „frumstæðri“ manntegund sem tók að þróast fyrir um tveim milljónum ára en var endanlega útdauð fyrir rúmlega 100.000 árum. Þá hafði erectus sem sé getið af sér ýmsar tegundir: Neanderdalsmenn, Denisova, eina eða tvær lítt þekktar tegundir í Austur-Asíu, litla Flores-fólkið — og okkur.

Homo sapiens sapiens.

Og erum eina manntegundin sem eftir er.

Við erum ansi skyld sumu af okkar burthorfna frændfólki. Þótt leiðir hafi til dæmis skilið með okkur og Denisovum og Neanderdalsmönnum fyrir 300-700.000 árum, þá gátum við eftir sem áður eignast afkomendur með hinum tegundum tveim. Lítill en markverður hluti af erfðamengi okkar hefur verið rakinn til Neanderdalsmanna og Denisova.

Lengi vel var líklega lítill munur á hvort heldur hátterni eða útliti okkar og frændgarðsins.

Homo sapiens sapiens og Neanderdalsmenn og Denisovar og hvaða fleiri tegundir sem kann að vera um að ræða, þær lifðu allar svipuðu lífi sem steinaldarmenn, notuðu svipuð verkfæri og bjuggu í svipuðum samfélögum.

En svo gerðist eitthvað.

Eitthvað gerðist sem olli því að við lögðumst í þyngri þanka en frændfólkið.

Okkar tegund tók risastökk fram á við í þróun og tæknimenningu. Hinar sátu eftir í sama farinu og dóu loks út — eflaust útrýmt beint eða óbeint af nýríka uppivöðslusama frændfólkinu sem voru við.

Hvað gerðist? Það höfum við hingað til átt erfitt með að skilja. Jú, við vorum komin með ógnarstóran heila, svo margt var hægt að hugsa og upphugsa, en það var frændfólkið líka. Neanderdalsmenn voru meira að segja með heldur stærri heila en við, ef eitthvað var.

Nú eru vísindamenn kannski komnir á sporið.

Á fimmtudaginn var birtist í veftímariti Science grein þar sem vakin var athygli á stökkbreytingu sem orðið hefði í heila homo sapiens sapiens einhvern tíma fyrir í hæsta lagi örfáum hundrað þúsund árum.

(Hérna má sjá greinina í Science, og hérna má svo frétt The New York Times um málið.)

Svo virðist sem stökkbreytingin hafi valdið miklum blóma í þeim hluta heilans sem við notum til flókinna hugsana. Nánar tiltekið á geni sem kallað er því hljómfagra nafni TKTL1. Wieland Huttner taugalíffræðingur við Max Planck-stofnunina í Dresden í Þýskalandi gefur til kynna að stökkbreytingin á TKTL1 hafi til dæmis valdið því að homo sapiens sapiens varð kleift að þróa tungumál, hugsa fram í tímann og gera miklu nákvæmari og útspekúleraðri áætlanir en nokkur dýrategund önnur — þar á meðal Neanderdalsmenn og Denisovar. 

Neanderdalspar hefur hér verið endurskapað

„Við fundum [umbreytt] gen sem er sannarlega eitt þeirra sem gerir okkur að [viti bornum] mönnum,“ segir Huttner.

Öll sú flókna hugsun sem gerir okkur að mönnum snýst um taugafrumur í ennisblöðum okkar og það var einmitt þar sem stökkbreytingin fyrrnefnda tók að valda þessum mikla blóma í taugafrumuræktuninni. Ekki var um að ræða að þetta gen stækkaði í okkur heilann — hann hafði þegar náð núverandi stærð fyrir 800 þúsund árum — heldur virðast taugafrumurnar í ennisblöðum okkar fyrst og fremst hafa öðlast meiri leikni í samskiptum hver við aðra en raunin var hjá Neanderdalsmönnum og Denisovum.

Vert er að geta þess að engin sérstök ástæða þarf að hafa verið fyrir þessari stökkbreytingu sem fleytti okkur af stað. Hún hefur sennilega bara verið eitthvað tilfallandi — ja, eiginlega slys.

Afdrifaríkt slys það!

„Þetta eru mjög merkilegar niðurstöður,“ sagði taugalíffræðingurinn Laurent Nguyen við Liège-háskóla í Belgíu þegar NYT spurði hann um þessa nýju rannsóknir, sem hann kom vel að merkja ekkert nálægt sjálfur. „Það er stórmerkilegt að svo lítil breyting hafi haft svo róttækar breytingar í för með sér á framleiðslu taugafrumanna.“

Nguyen og fleiri leggja áherslu á að umbreytingin á TKTL1 geti ekki á nokkurn veg talist sú eina sem hrinti okkur á „framabrautina“ umfram Neanderdalsmenn og Denisova. Nú er verið að rannsaka fleiri stökkbreytingar í fleiri genum og taugafrumum í ennisblöðunum. Nguyen kveðst reikna með að þessar stökkbreytingar í heila okkar hafi í sameiningu valdið því að taugafrumurnar fóru að hegða sér öðruvísi en frænkur þeirra í heilum Denisova og Neanderdalsmanna.

Um orsakir stökkbreytinga af þessu tagi verður fátt sagt að sinni. En hinu má leiða að líkum, að ef þessi stökkbreyting hefði EKKI orðið, þá værum við kannski enn öll búsett í hellum í Miðausturlöndum og værum ómálga að fægja steinöxina okkar.