Þessi grein birtist upphaflega í Stundinni fyrir meira en 3 árum.

Finnskur fræðimaður um Samherjamálið á Akureyri: Á Íslandi ríkir „valdakerfi klansins“

Lars Lundsten, finnskur fræðimaður sem starfar við Háskólann á Akureyri, segir að það sé ekki skrítið að Ísland sé talið vera spilltasta land Norðurlandanna. Hann segir að á Akureyri megi helst ekki tala um Samherjamálið í Namibíu.

17. mars 2021 · 12:35

Ingi Freyr Vilhjálmsson

ritstjorn@heimildin.is

Finnskur fræðimaður og starfsmaður Háskólans á Akureyri, Lars Lundsten, segir að það sé ekki skrítið að Ísland sé ofar á lista yfir spillingu en hin Norðurlöndin. Hann segir að í íslenskt samfélag sé innbyggt eins konar valdakerfi klansins þar sem menn mynda hópa sem standa saman í gegnum súrt og sætt og gera hverjir öðrum greiða sem miða að því að bæta stöðu hvers annars. Eðli þessa kerfis sé því fyrirgreiðslupólitík á báða bóga. Oft og tíðum þurfi því ekki að greiða fé eða önnur gæði í beinar mútur þar sem þetta valdakerfi, sem hann kallar valdakerfi „klansins“, geri þær óþarfar. Orðrétt segir Lars um þetta: „Valdakerfi klansins er tegund spillingar þar sem peningar eða aðrar beinar mútur eru óþarfar. Kerfið gengur út á að gera greiða og taka við greiðum.“

Þetta kemur fram í grein eftir Lars í finnska blaðinu Hufudstabladet sem birt var á mánudaginn. Blaðið er stærsta og víðlesnasta dagblað Finnlands sem gefið er út á sænsku en þar í landi hefur minnihluta landsmanna, tæplega 300 þúsund, sænsku að móðurmáli og kallast Finnlandssvíar.

Lars hefur starfað við Háskólann á Akureyri frá árinu 2016 og er nú forstöðumaður doktorsnáms við skólann. Áður var hann forseti félagsvísindadeildar. Rannsóknar- og sérsvið hans er fjölmiðlafræði. Tengsl hans við Ísland ná hins vegar ennþá lengra aftur en hann var skiptinemi á Íslandi á áttunda áratugnum og er með BA-gráðu í íslensku frá Háskóla Íslands. Áður en hann gerðist fræðimaður starfaði hann sem blaðamaður á bæði finnsku og sænsku.

Eitt íslenskt orðatiltæki sem Lars notar til að kjarna málflutning sinn um íslenskt samfélag í greininni er að maður eigi ekki „að rugga bátnum“ of mikið eða að „skíta í eigið bú“ eins og hann orðar það á finnlandssænsku.

Smæð íslensks samfélags og samstaðan

Í grein sinni fjallar Lars um smæð íslenska samfélags, samheldni þess og erfiðleikana sem geta falist í því að fólk þekkist svo vel innbyrðist. Hann setur þessa eiginleika í samhengi við Samherjamálið svokallaða í Namibíu en höfuðstöðvar Samherja eru sem kunnugt er á Akureyri þar sem útgerðin er með um 500 starfsmenn í vinnu.

Lars segir sögu af því að fyrir skömmu hafi hann rekist á kunningja sinn á Akureyri og að hann hafi sagt við hann í léttum dúr að hann hafi dregist inn í Samherjamálið. Kunningin varð hins vegar vandræðalegur þegar Lars nefndi Samherja. „Kunningi minn þagði þegar hann heyrði orðið Samherji. Ég dreif mig í að utskýra að þetta snérist bara um iðnaðarmann sem hafði ekki getað komið og hjálpað mér með gólfið í bílskúrnum vegna þess að hann hefði fengið svo mikla vinnu hjá Samherja. Vinur minn veit að maður á aldrei að gagnrýna einstaklinga, fyrirtæki eða stofnanir fyrir eitthvað misjafnt hér í þessu landi,“ segir Lars og útskýrir það með þeim orðum að best sé að „rugga ekki bátnum“.

Sagan sem Lars segir um vin sinn á Akureyri rímar ágætlega við kjarnann í nýlegri umfjöllun Stundarinnar um áhrif Samherjamálsins í Namibíu á íbúa Akureyrar og þau mismunandi viðhorf sem Eyfirðingar hafa til fyrirtækisins í samanburði við fólk sem er búsett annars staðar á landinu.

Lars segir að þessi samstaða fólks á Íslandi sé að ýmsu leyti jákvæð og tekur dæmi af árangri Íslendinga í baráttunni við Covid. „Félagslega samstaðan er stór og mikilvægur þáttur í menningunni. Við erum stór fjölskylda þar sem öllum getur liðið eins og þeir séu öruggir. Það sem er verst er að vera útilokaður og jaðarsettur. Þetta sterka innbyrðis trygglyndi er ein af ástæðum þess að Íslandi hefur gengið vel í baráttunni við COVID.“

Neikvæðar hliðar samstöðunnar

En Lars bendir einnig á að þessi samstaða meðal fólks sem einkennir íslenskt samfélag hafi einnig neikvæðar afleiðingar. „Neikvæða hliðin á hinni sterku samstöðu í íslensku samfélagi er að erfiðlega getur gengið að koma lögum yfir bæði stóra og litla skúrka. Maður getur ekki kært, handtekið og ennþá síður dæmt frænda sinn eða besta tenórinn í kirkjukórnum. […] Ósýnilegri og kannski ennþá hættulegri skuggahlið samfélagsins er valdakerfi klansins sem enn þann dag í dag myndar hryggjarstykkið í íslensku samfélagi. Það mikilvæga er ekki alltaf hvað þú getur eða hvað þú gerir heldur hver þú ert, það er að segja hvað fjölskyldu eða stjórnmálaflokki þú tilheyrir.“

Lars setur þessi einkenni sem hann þykist sjá á íslensku samfélagi svo í samband við Samherjamálið í Namibíu og „náin tengsl“ Kristjáns Þórs Júlíussonar sjávarútvegsráðherra við fyrirtækið. Ítrekað hefur verið fjallað um þessi tengsl í fjölmiðlum á Íslandi. Kristján Þór hefur nú gefið út að hann ætli ekki að sækjast eftir endurkjöri til Alþingis í komandi þingkosningum á þessu ári og setur þessi tengsl hans í samhengi við rannsóknina á Namibíumálinu á Íslandi og í Namibíu og gefur í skyn að þessi tengsl ráðherrans kunni að hafa áhrif á gang rannsóknarinnar. Samherjmálið segir Lars „málið sem helst ekki má nefna“ á Akureyri.

Lars klykkir svo út með að það sé ekki skrítið að Ísland sé spilltast á Norðurlöndunum. „Það er sem sagt ekki einkennilegt að Ísland sé gagnrýnt meira fyrir spillingu en hin Norðurlöndin. Hin fjögur Norðurlöndin er meðal þeirra sjö landa í heiminum þar sem spilling er talin vera minnst á meðan Ísland er í sautjánda sæti á listanum sem Transparency International birtir reglulega.“