Með einni atkvæðagreiðslu á þingi var lýðræði afnumið í Ungverjalandi á dögunum. Blaðamenn um allan heim sitja í fangelsi fyrir að segja fréttir af heimsfaraldrinum. Víða í Evrópu fylgjast lögregla, hermenn og drónar með því að almenningur virði samkomubann og farsímaturnar eru notaðir til að fylgjast með mannaferðum í sama tilgangi. Kórónaveiran hefur reynst kjörið tækifæri fyrir ráðamenn að auka völd sín og erfitt eða ómögulegt verður að afturkalla þau völd þegar faraldurinn er yfirstaðinn.
Ríkisstjórn Viktors Orban í Ungverjalandi vakti athygli fyrir hversu grímulaust hún gekk fram á þingi landsins til að sölsa undir sig öll völd í nafni sóttvarna. Orban er nú í raun einráður í landinu og stjórnar með tilskipunum, hann hefur því völd til að fangelsa stjórnarandstæðinga, blaðamenn og hvern þann sem stendur í vegi fyrir honum. Forsetinn hefur nú sjálfskipaðar heimildir til að senda fólk í fangelsi í fimm ár fyrir að „dreifa röngum upplýsingum“ og allt að átta ár fyrir að rjúfa útgöngubann.
Stjórnað með tilskipunum í Serbíu
Í Serbíu er einnig búið að senda þingmenn í frí og forsetinn, Aleksandar Vucic, hefur gefið út fjölda tilskipana sem stjórnarandstæðingar segja að brjóti gegn stjórnarskrá. Hann hefur meðal annars bannað öllu fólki yfir 65 ára aldri að yfirgefa heimili sín.
Forsetinn á aðeins að gegna formlegu hlutverki í stjórnskipan Serbíu, svipað og forseti Íslands, en hefur nú tekið öll völd í sínar hendur án aðkomu þings eða ríkisstjórnar. Ríkisfjölmiðlar birta myndir af ákaflega skuggalegum vöruskemmum í Belgrad þar sem sýktir eru hýstir saman eins og í fangabúðum. Vucic forseti segir að myndirnar séu birtar í forvarnarskyni, þær eigi að vekja óhug og fá fólk til að hlýða tilskipunum stjórnvalda í einu og öllu.
Ingibjörg Sólrún Gísladóttir, forstjóri Lýðræðis- og mannréttindaskrifstofu Öryggis- og samvinnustofnunar Evrópu, er meðal margra sem hafa lýst yfir áhyggjum af þessari þróun. Hún sagði í nýlegu viðtali við fréttastofu Associated Press að þegar neyðarlög tækju gildi væri mikilvægt að þau tækju mið af aðstæðum og væru í samræmi við þarfir til aðgerða. Amnesty International tekur í sama streng í yfirlýsingu þar sem segir að fylgjast verði grannt með því hversu lengi neyðarlög eigi að vera í gildi og hversu víðtæk þau séu.
Fresta réttvísinni í nafni sóttvarna
Vandamálið nær að sjálfsögðu langt út fyrir landamæri Evrópu. Ísraelska ríkisstjórnin hefur, í krafti neyðaraðgerða vegna kórónaveirunnar, tekið sér auknar heimildir til að njósna um almenning og stöðva umfjöllun dómstóla um ákveðin mál. Það vill svo til að þessi lög henta mjög vel fyrir Benjamin Netanyahu forsætisráðherra, sem hefur nú stöðvað dómsmál á hendur sér um óákveðinn tíma og kemst þannig undan því að svara fyrir spillingarákæru, allt í nafni sóttvarna.
Á sama tíma er virk umræða á samfélagsmiðlum og víðar um hvort aukin alræðisstefna sé jafnvel æskileg á þessum tímum. Margir benda á skjót viðbrögð kínverskra yfirvalda, sem þurftu ekki að lúta neinum lýðræðislögmálum og virðast hafa náð að stemma stigu við útbreiðslu veirunnar með áhrifaríkari hætti en t.d. í Bandaríkjunum. Kínverskir ráðamenn þurftu ekki að ráðfæra sig við neitt þing og höfðu þegar öll þau völd sem menn hafa nú tekið sér í Ungverjalandi og víðar. Fyrir vikið gefa sér margir að árangurinn sé stjórnkerfinu að þakka.
Aðeins undir Xi Jinping
Kínversk stjórnvöld hafa svo sannarlega haldið þeim hugmyndum á lofti í yfirlýsingum sínum og nýverið sagði utanríkisráðherra landsins að: „Aðeins í ríki undir stjórn leiðtogans Xi Jinping er mögulegt að innleiða svo öflugar ráðstafanir á svo skömmum tíma og stöðva þannig faraldur í fæðingu.“
„Aðeins í ríki undir stjórn leiðtogans Xi Jinping er mögulegt að innleiða svo öflugar ráðstafanir“
Það er þó að því gefnu að hægt sé að reiða sig á opinberar tölur frá ríkjum á borð við Kína, sem er allt annað en sjálfgefið. Ætla má að töluvert fleiri hafi látist af völdum COVID-19 í Kína en upp er gefið, en það sama gæti raunar átt við um flest ríki. Í Frakklandi og öðrum Evrópuríkjum hefur meðal annars borið á því að dánarvottorð fólks á hjúkrunarheimilum séu vitlaust skráð og vanti því inn í heildartölurnar.
Alræðisstjórnir eru ekki einar um að reyna að fegra ástandið og ýkja ágæti eigin viðbragða, vart þarf að nefna Bandaríkjaforseta í því samhengi en hann hefur haldið vægast sagt skrautlega blaðamannafundi um ástandið nýverið. Kvartaði hann meðal annars undan því að þurfa að taka við sýktum Bandaríkjamönnum aftur heim, þar sem það væri ekki ríkisstjórn sinni að kenna að þeir hefðu sýkst í útlöndum og helst ættu þessir ríkisborgarar að halda sig fjarri heimabyggð til að tölfræðin liti betur út.
Rússar skjóta á lýðræðisríki
Í Rússlandi leikur Pútín sama leik og áður en hann virðist ekki hafa hugmyndaflug umfram það að benda á veikleika Bandaríkjastjórnar til að drepa á dreif spurningum um eigin alræðistilburði. Ríkisfjölmiðillinn Russia Today fer mikinn á hverjum degi í umfjöllun sinni um skert frelsi á Vesturlöndum vegna kórónaveirunnar og tónninn er alltaf sá sami. „Sko, gott á ykkur, nú sjáið þið mikilvægi þess að gefa skít í lýðræði þegar mikið ber við.“
Það var ekki laust við móðursýki í fréttaflutningi Russia Today um að yfirvöld í breskum smábæ væru að nota dróna með hljóðupptökum til að vara fólk við því að koma saman á almannafæri. „Orwell mættur!“ stóð í fyrirsögnum og fréttaskýrendur þeirra veltu vöngum yfir því hvort rithöfundurinn víðfrægi sneri sér ekki við í gröfinni að sjá heimalandið taka upp alræðistilburði verri en Sovétríkin hefðu nokkru sinni gerst sek um. Ef drónar eru farnir að ávarpa fólk á almannafæri er það á einhvern hátt talið alvarlegra en að hrúga blaðamönnum í fangelsi fyrir að vitna í opinbera tölfræði eins og gerst hefur í Rússlandi og víðar.
Samtökin Blaðamenn án landamæra standa í ströngu þessa dagana við að skrásetja árásir á stéttina sem eiga sér stað um allan heim. Allt frá Kanada til Mjanmar berast fregnir af því að blaðamenn séu ofsóttir fyrir að segja sannleikann um ástandið sem nú ríkir vegna heimsfaraldursins. Tjáningarfrelsið á undir högg að sækja en um leið misnota margir það sama frelsi til að dreifa hræðsluáróðri og misvísandi upplýsingum um veiruna.
Hættan er sú að óskýr mynd af stöðunni á heimsvísu hefti starf heilbrigðisyfirvalda og þá gildir einu hvort um er að ræða falsfréttir einhverra einstakra hakkara á samfélagsmiðlum eða kerfisbundnar ofsóknir stjórnvalda á hendur fjölmiðlum. Allt skapar þetta óvissu og hræðslan við að ekki sé hægt að treysta opinberum upplýsingum frá stórum hluta heimsins er áþreifanlegur hluti vandamálsins sem við stöndum öll frammi fyrir þessa stundina.
Krísan nýtt til valdatöku
Sagt er að það sé algilt í stjórnmálum að aldrei eigi að láta góða krísu fara til spillis. Með því er átt við að í hvert sinn sem almenningur stendur frammi fyrir gríðarstóru vandamáli er kjörið tækifæri til að gera eitthvað svívirðilegt á bakvið tjöldin þegar enginn er að fylgjast með. Eða beinlínis réttlæta allar gjörðir sínar með tilvísun í neyð sem þurfi að yfirstíga með óræðum hætti um óákveðinn tíma.
Þetta er nú að gerast um allan heim samtímis og ómögulegt er að gera sér grein fyrir hver langvarandi áhrifin verða á pólitík og lýðræði. Sem dæmi má nefna yfirráðasvæði Indverja í Kasmír en þangað er nú verið að flytja Hindúa í massavís til að breyta framtíðarskiptingu landsins með hlutfallslegri fækkun múslima – indverska ríkisstjórnin tilkynnti þetta á dögunum en ekki nokkur maður tók eftir því. Sennilega væri þetta fyrirferðarmikil frétt með fordæmingum á báða bóga og harðorðum yfirlýsingum frá Bandaríkjastjórn og Evrópusambandinu – ef ekki væri fyrir kórónaveiruna. Heimurinn er einfaldlega upptekinn.
Tyrkland, Filippseyjar, Túrkmenistan; alls staðar að berast svipaðar fréttir af harðstjórum sem eru að nota tækifærið til að sölsa undir sig enn meiri völd, breyta innanríkispólitík til frambúðar og fangelsa andstæðinga sína. Enginn veit enn hvar þetta endar en nú þegar er ljóst að pólitískt landslag heimsins er að taka meiri og hraðari breytingum þessa dagana en nokkurn hefði getað órað fyrir.
Engin ríkisstjórn vill gefa til baka völd eða fjármagn sem hún hefur orðið sér úti um og það eina sem getur á endanum knúið slíkt fram er vilji kjósenda. Því meira sem grafið er undan stoðum lýðræðis, og því lengur sem núverandi neyðarástand varir, því erfiðara verður að endurheimta það frelsi sem nú er að renna okkur úr greipum á hverjum degi.
Athugasemdir