Sigríður Andersen dómsmálaráðherra skipaði Arnfríði Einarsdóttur sem dómara við Landsrétt samkvæmt eigin geðþótta, þvert á tillögu dómnefndar og í trássi við stjórnsýslulög og lög og reglur sem gilda um skipan dómara. Arnfríður getur því ekki með réttu talist handhafi dómsvalds og er ekki bær til þess að dæma mál í Landsrétti. 

Vilhjálmur H. Vilhjálmssonhæstaréttarlögmaður

Þessu er haldið fram í greinargerð Vilhjálms H. Vilhjálmssonar hæstaréttarlögmanns í kærumáli fyrir Hæstarétti þar sem hann krefst þess að Arnfríður verði úrskurðuð vanhæf og gert að víkja sæti í máli skjólstæðings hans. Arnfríður og meðdómendur hennar í Landsrétti höfnuðu kröfu Vilhjálms um að Arnfríður viki sæti þann 22. febrúar síðastliðinn, en Vilhjálmur kærði niðurstöðuna til Hæstaréttar.

Stundin fékk greinargerð varnaraðila í málinu afhenta, en þar eru meðal annars færð rök fyrir því að Landsréttur uppfylli ekki skilyrði um sjálfstæðan og óháðan dómstól í skilningi mannréttindasáttmála Evrópu.

Vitnað er til nýlegra dóma EFTA-dómstólsins og Evrópudómstólsins þessu til stuðnings og bent á að Evrópudómstóllinn ómerkti nýlega dóm vegna annmarka á málsmeðferð við skipun dómara. 

Brynjar Níelssonþingmaður Sjálfstæðisflokksins

Mynd: Pressphotos

Þá er rakið hvernig Brynjar Níelsson, eiginmaður Arnfríðar Einarsdóttur og flokksfélagi Sigríðar Andersen, ákvað skömmu eftir að Sigríður skipaði eiginkonu hans dómara með ólöglegum hætti að gefa Sigríði eftir oddvitasætið á framboðslista Sjálfstæðisflokksins í Reykjavíkurkjördæmi suður. 

„Eðli málsins samkvæmt hlýtur varnaraðili meðal annars að spyrja sig eftirfarandi spurninga: Hvers vegna var dómsmálaráðherra svo mikið í mun að skipa Arnfríði í embætti dómara við Landsrétt? Hvers vegna voru hæfustu umsækjendurnir samkvæmt ítarlegu og rökstuddu áliti dómnefndar ekki skipaðir? Hvers vegna kaus dómsmálaráðherra að brjóta lög til þess að Arnfríður gæti orðið landsréttardómari?“ segir í greinargerð Vilhjálms.

Sigríður Andersendómsmálaráðherra

Mynd: Pressphotos.biz

„Þessum spurningum getur varnaraðili vitaskuld ekki svarað með vissu að svo vöxnu máli en sú staðreynd að varnaraðili má með réttu leiða hugann að þeim gerir það að verkum að ásýnd dómsins, hlutrænt séð, er ekki sú að hann sé sjálfstæður.“

Þá bendir hann einnig á að ákæran í málinu var gefin út af embætti lögreglustjórans á höfuðborgarsvæðinu, en lögreglustjórinn á höfuðborgarsvæðinu var skipaður í embætti af þáverandi dómsmálaráðherra Sjálfstæðisflokksins án undangenginnar auglýsingar. Vísar Vilhjálmur einnig til fréttaflutnings af því hvernig Sigríður Björk Guðjónsdóttir lögreglustjóri hefur áður verið skipuð í embætti án auglýsingar og notið velvildar hjá ráðherrum Sjálfstæðisflokksins.

Mynd: Shutterstock

Hér að neðan má lesa rökstuðning og lagarök greinargerðarinnar í heild:

Sjálfstæðir og óhlutdrægir dómstólar eru grunnstoð réttarríkisins. Forsenda þess að ekki verði efast um sjálfstæði og óhlutdrægni dómstóla er að lögum og reglum sem gilda um skipan dómara sé fylgt til hins ýtrasta. 

Í stjórnarskrá er kveðið á um að skipun dómsvalds verði eingöngu ákveðin með lögum og dómendur skuli í embættisverkum sínum fara einungis eftir lögum. Tilgangurinn með þessum ákvæðum er að lögin ein ráði niðurstöðu dómsmála en ekki persónulegir hagsmunir eða skoðanir viðkomandi dómara, hagsmunir ríkisvaldsins eða hagsmunir annarra einstaklinga eða fyrirtækja. 

Það er sérstaklega mikilvægt að tryggja sjálfstæði dómstóla gagnvart framkvæmdavaldinu. Það að stjórnmálamenn, stjórnmálaflokkar, tiltekinn þingmeirihluti, sitjandi ríkisstjórn eða einstakur ráðherra eigi hönk upp í bakið á ákveðnum dómurum grefur undan sjálfstæði þeirra og getur með réttu veikt tiltrú almennings á dómskerfinu.

Það er því lykilatriði að fagleg hæfni þeirra sem sækja um dómaraembætti ráði því hverjir veljast til dómarastarfa, en ekki stjórnmálaskoðanir og pólitísk tengsl viðkomandi umsækjanda eða geðþótti dómsmálaráðherra. Að öðrum kosti er vegið að sjálfstæði dómstóla, trausti almennings á dómstólum og rétti sakaðra manna til þess að fá úrlausn um ákæru á hendur sér fyrir sjálfstæðum og óhlutdrægum dómstóli sem skipaður er með lögum sbr. 70. gr. stjórnarskrár og 1. mgr. 6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu. 

Samkvæmt 59. gr. stjórnarskrár verður skipun dómsvaldsins eigi ákveðin nema með lögum. Samkvæmt 2. málslið 1. mgr. 6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu skal skipan dómstóls ákveðin með lögum. Í þessu felst ekki einungis ófrávíkjanlegt skilyrði um það að almennar reglur um skipan dómsvalds séu skýrlega bundnar í settum lögum heldur einnig, og ekki síður, á sama hátt ófrávíkjanlegt skilyrði um að skipan dómara í hverju einstöku tilviki sé í samræmi við lög. Raunar má telja að hið fyrrnefnda, áskilnaður um almennar reglur í settum lögum, væri lítils virði eitt og sér ef ekki fælist jafnframt í framangreindum ákvæðum krafa um fylgni við öll viðeigandi lög og reglur í hverju og einu tilviki.

Af dómum Hæstaréttar í málum nr. 591/2017 og 592/2017, sem kveðnir voru upp 19. desember 2017, er ljóst að málsmeðferð við skipan Arnfríðar í embætti dómara við Landsrétt var ekki í samræmi við lög (sjá bls. 6 og 7 í dómum Hæstaréttar).  

Annars vegar var það sökum þess að dómsmálaráðherra gerði ekki sjálfstæða tillögu um skipan Arnfríðar í embætti eins og ráðherranum bar að gera lögum samkvæmt. Hins vegar vegna þess að málsmeðferð við mat á hæfni Arnfríðar var ófullnægjandi og í andstöðu við 10. gr. stjórnsýslulaga. Í dómi Hæstaréttar er sérstaklega tekið fram að málsmeðferð Alþingis hafi ekki verið til þess fallin að bæta úr þessum annmörkum. Málsmeðferðin í heild var því andstæð lögum. 

Málsmeðferðin við skipan Arnfríðar fól því bæði í sér brot á lögum nr. 50/2016 um dómstóla og stjórnsýslulögum nr. 37/1993. Þá var tillaga dómsmálaráðherra um skipan Arnfríðar í embætti í andstöðu við hina óskráðu meginreglu í íslenskum rétti að stjórnvaldi beri að skipa hæfasta umsækjandann. Af öllu framansögðu er ljóst að skipun Arnfríðar í embætti var ekki í samræmi við lög eins og er fortakslaust skilyrði 59. gr. stjórnarskrár og 2. málsliðar 1. mgr. 6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu. 

Samkvæmt 1. mgr. 70. gr. stjórnarskrár ber öllum réttur til að fá úrlausn um ákæru á hendur sér fyrir refsiverða háttsemi með réttlátri málsmeðferð fyrir óháðum og óhlutdrægum dómstóli. Samkvæmt 1. málslið 1. mgr. 6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu skal hver sá sem borinn er sökum um refsivert brot, eiga rétt til réttlátrar málsmeðferðar fyrir sjálfstæðum og óvilhöllum dómstóli. 

Í nýlegum evrópskum dómsúrlausnum hefur verið fjallað um mikilvægi þess að réttra og lögmætra málsmeðferðarreglna sé gætt við skipan dómara í embætti. 

Í ákvörðun EFTA-dómstólsins frá 14. febrúar 2017 í máli nr. E-21/2016 (bls 5, 16. gr.) kemur meðal annars fram að af kröfunni um sjálfstæði og óhlutdrægni dómstóla leiði að gera verði strangar kröfur til þess að réttum málsmeðferðarreglum sé fylgt við skipan dómara. Af ákvörðuninni má ráða að annmarki á málsmeðferð við skipun dómara hefði leitt til þeirrar niðurstöðu að dómurinn teldist ekki rétt skipaður ef ekki væri fyrir þá staðreynd að bætt var úr annmarkanum áður en ákvörðunin var tekin (bls. 6, 21. og. 22. gr.). 

Í dómi Evrópudómstólsins 23. janúar 2018 í máli nr. T-639/16 P (bls. 10, gr. 72., 73., 74., 75., 78. 79., og 80. gr.), þar sem meðal annars er vísað til ofangreindrar ákvörðunar EFTA-dómstólsins og dómframkvæmdar mannréttindadómstóls Evrópu, var ómerktur dómur sem kveðinn var upp af dómara við starfsmannadómstól bandalagsins þar sem ekki hafði verið gætt réttra málsmeðferðarreglna við skipan viðkomandi dómara. 

Sú ályktun verður dregin af þessum dómum að sé skipan dómara ólögmæt þá sé viðkomandi dómari ekki með réttu handhafi dómsvalds og dómsúrlausnir dóms sem hann skipar dauður bókstafur. Með vísan til dóma Hæstaréttar í málum nr. 591/2017 og 592/2017 verður ekki annað séð en að fyrir liggi að sama myndi eiga við um dóm í máli varnaraðila verði ekki fallist á kröfu hans um að Arnfríði verði gert að víkja sæti í málinu vegna vanhæfis. Er í því sambandi áréttað að varnaraðili á skýran og ótvíræðan rétt á því að réttað sé í máli hans af hæfum, óvilhöllum og sjálfstæðum dómstóli sem skipaður er samkvæmt lögum. 

Varnaraðili byggir á því að þeir annmarkar sem voru á skipun Arnfríðar og þarf af leiðandi stöðu hennar við fyrirhuguð dómstörf í máli varnaraðila samræmist ekki kröfum um rétt varnaraðila til að fá úrlausn um ákæru á hendur sér fyrir sjálfstæðum og óháðum dómstóli samkvæmt 1. mgr. 70. gr. stjórnarskrár og 1. málslið 1. mgr. 6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu. 

Við mat á því hvort dómstóll uppfylli skilyrði um sjálfstæði í skilningi mannréttindasáttmála Evrópu þarf auk annarra atriða að kanna fyrirkomulag skipunar dómara við dómstólinn og í öðru lagi að leggja mat á hvort dómstóll hafi almennt þá ásýnd að hann sé sjálfstæður. Svo er ekki í máli varnaraðila. enda skipaði dómsmálaráðherra Arnfríði samkvæmt eigin geðþótta, þvert á tillögu dómnefndar og í trássi við stjórnsýslulög, meginreglur laga um að velja bera hæfasta umsækjandann og lög og reglur sem gilda um skipan dómara. Arnfríður er því ekki með réttu handhafi dómsvalds og því ekki bær til þess að dæma mál varnaraðila í Landsrétti. 

Áður hefur verið vikið að því að það sé lykilatriði fyrir sjálfstæði dómstóla að fagleg hæfni þeirra sem sækja um dómaraembætti ráði því hverjir veljast til dómarastarfa, en ekki stjórnmálaskoðanir og pólitísk tengsl viðkomandi umsækjanda eða geðþótti dómsmálaráðherra.

Brynjar Níelsson þingmaður Sjálfstæðisflokksins og flokksbróðir dómsmálaráðherra er eiginmaður Arnfríðar. Í aðdraganda síðustu Alþingiskosninga, nánar tiltekið 30. september 2017, vék Brynjar úr fyrsta sæti á lista flokksins í Reykjavík suður fyrir dómsmálaráðherra (nýtt skjal 3). Aðspurður um ástæður þess að hann gæfi eftir oddvitasæti í Reykjavík sagði Brynjar meðal annars að hann hafi talið rétt að kona leiddi listann og dómsmálaráðherra væri svo öflug kona (nýtt skjal 3). 

Nokkrum mánuðum áður, eða 11. janúar 2017, þegar verið var að mynda nýja ríkisstjórn og ráðherraval Sjálfstæðisflokksins lá fyrir hafði Brynjar lýst því yfir að hann væri ekkert sérstaklega sáttur við að vera ekki ráðherra (nýtt skjal 5). 

Við sama tækifæri sagði Brynjar að hann vildi horfa til niðurstöðu kosninga þegar kemur að ráðherraembættum og lýðræðið væri bara þannig að það hefði verið haldið prófkjöri og úr því hafi komið sú niðurstaða að það væru fimm karlar og ein kona og bætti við að hann vildi bara að horfa til þess að menn virði niðurstöðu kosninga. 

Þegar þessi ummæli Brynjars eru höfð í huga vekur það furðu að hann hafi ákveðið að víkja úr oddvitasæti Sjálfstæðisflokksins í Reykjavík sem hann hafði verið kosinn til að skipa og gefa sætið eftir til dómsmálaráðherra vegna þess að hann teldi rétt að kona skipaði fyrsta sæti listans. Með því varð ljóst að Brynjar yrði ekki ráðherra kæmi til þess að Sjálfstæðisflokkurinn kæmi að myndun nýrrar ríkisstjórnar sem síðar varð raunin. 

Hvað gerðist á þessum nokkrum mánuðum, þ.e. frá janúar til september 2017, sem varð til þess að Brynjar kúventi afstöðu sinni að eingöngu ætti að horfa til niðurstöðu kosninga við niðurröðun á framboðslista? 

Um það verður vitaskuld ekkert fullyrt en eitt af því sem sannarlega átti sér stað á þessu tímabili var að 29. maí 2017 gerði dómsmálaráðherra það að tillögu sinni við Alþingi að Arnfríður, eiginkona Brynjars, yrði skipuð dómari við Landsrétt, ekki einungis þvert á álit dómnefndar heldur einnig án þess að sérstakt mat færi fram á hæfni Arnfríðar til þess að gegna embættinu. Eins áður hefur komið fram var Arnfríður skipuð í embætti dómara við Landsrétt 8. júní 2017. 

Eðli málsins samkvæmt hlýtur varnaraðili meðal annars að spyrja sig eftirfarandi spurninga: 

1. Hvers vegna var dómsmálaráðherra svo mikið í mun að skipa Arnfríði í embætti dómara við Landsrétt? 

2. Hvers vegna voru hæfustu umsækjendurnir samkvæmt ítarlegu og rökstuddu áliti dómnefndar ekki skipaðir? 

3. Hvers vegna kaus dómsmálaráðherra að brjóta lög til þess að Arnfríður gæti orðið landsréttardómari? 

Þessum spurningum getur varnaraðili vitaskuld ekki svarað með vissu að svo vöxnu máli en sú staðreynd að varnaraðili má með réttu leiða hugann að þeim gerir það að verkum að ásýnd dómsins, hlutrænt séð, er ekki sú að hann sé sjálfstæður. 

Þessu til viðbótar þá var ákæra í máli varnaraðila gefin út af embætti lögreglustjórans á höfuðborgarsvæðinu 31. janúar 2017 en lögreglustjórinn á höfuðborgarsvæðinu var skipaður í embætti af þáverandi dómsmálaráðherra Sjálfstæðisflokksins án undangenginnar auglýsingar (nýtt skjal 7). 

Samkvæmt framangreindu er ásýnd dómsins eins og hann er nú skipaður í máli varnaraðila ekki sú að dómurinn sé sjálfstæður eða nægilega óháður. Varnaraðili hefur því réttmætar efasemdir um að réttindi hans samkvæmt nefndum ákvæðum stjórnarskrár og mannréttindasáttmála Evrópu séu tryggð. 

Að öllu þessu virtu eru fyrir hendi atvik eða aðstæður sem eru til þess fallnar að draga megi óhlutdrægni Arnfríðar með réttu í efa, sbr. g-lið 1. mgr. 6. gr. laga nr. 88/2008 um meðferð sakamála. Gerir því varnaraðili þá kröfu að hún verði úrskurðuð vanhæf til þess að dæma í málinu og gert að víkja sæti, sbr. 1. mgr. 7. gr. sömu laga.