Kveikjan að þessari grein

Undanfarna daga hef ég fylgst með umræðum á Alþingi um ný grunnskólalög og þeirri umræðu sem skapast hefur í kjölfar úttektar Viðskiptaráðs á menntakerfinu. Þessar umræður undirstrika mikinn áhuga  í samfélaginu á að bæta skólastarfið. Þær sýna þó líka að það er þörf á að horfa djúpt í spegilinn og spyrja hvernig við getum gert grunnskólann að skóla allra barna – ekki bara kerfisins.

Ég hef starfað sem kennari og skólastjóri í mörg ár. Ég hef séð börn dafna í námi og blómstra félagslega – en líka hitt alltof marga nemendur sem neyddust til að hverfa frá námi.  Nemendur sem upplifðu sig ekki eiga heima í þessum heimi sem skólinn er.

Á Íslandi höfum við lengi haft þá hugmynd að jafnræði feli í sér að allir nemendur læri það sama á sama tíma. Allir á sama aldri. Sama nám, sami hraði, sömu reglur. En ég spyr: Er það raunverulegt jafnræði?
Þegar við vitum að þroski, áhugasvið og námsgeta barna er jafnfjölbreytt og þau eru mörg – hvers vegna reynum við enn að koma þeim öllum fyrir í sama kerfi og sömu þröngt skilgreindu kössum?

Á sama tíma er krafan eftir fjölbreyttri hæfni og ólíkri nálgun til lausna á nýjum sem gömlum áskorunum sífellt að aukast. Hvernig fer það saman að ætla að leita nýrra lausna þegar öll fara sömu leið í gegnum sama kerfið sem beinlínis miðar að einsleitni?

Kerfi sem hentar sífellt færri

Það hefur lengi hvílt á mér að skóli eins og við þekkjum hann í dag – þar sem allir þurfa að fylgja sömu dagskrá, sömu bókum, sama ramma – er ekki lengur í takt við veruleika barna og unglinga. Þau sem passa inn í formið ná kannski að fljóta með, en þau sem skera sig frá – t.d. vegna ADHD, einhverfu, þroskafrávika, flókinna veikinda eða einfaldlega ólíkra áhugamála – eru oft álitin „vandamál“.

Þau þurfa að aðlagast kerfinu, en kerfið aðlagast sjaldnast þeim.

Við höfum ekki efni á því að halda úti skólakerfi sem lætur stóran hluta nemenda finna fyrir óöryggi, skömm eða vanmáttarkennd. 

Lykillinn: Að horfa á nemendur sem einstaklinga – ekki tölur í töflu

Það er ekki nægilegt að segja „einstaklingsmiðað nám“ á stefnuskrám ef framkvæmdin er sú sama fyrir alla. Einstaklingsmiðað nám krefst sveigjanlegs kerfis, einstaklingsnámsáætlana, trausts til kennara og tæknilegs stuðnings sem gerir slíkt mögulegt.

Við búum yfir öllum þeim tæknilegu tækifærum sem þarf til að nýta megi stafræn kerfi, gervigreind í þágu verkefnamiðaðs náms sem mótast af áhugasviði, þroska og styrkleikum hvers nemanda. En kerfið hangir enn fast í gömlum hugsunarhætti: bekkir, einkunnir, próf, stundaskrár, kennslugreinar.

Samræmd próf: Bjargvættur eða blindgata?

Undanfarið hafa samræmd próf verið sett í brennidepil í umræðu um árangur grunnskóla. Ég óttast að of mörg líti á prófin sem bjargvætt – einfalt tól til að gera skólann betri og skýrt afmarkaðan árangur sýnilegri. En það sem mælist á prófunum er aðeins hluti þess sem skólinn á að rækta.

Samræmd próf geta sagt okkur eitthvað um hæfni nemenda í ákveðnum námsgreinum á ákveðnum tíma – en þau segja okkur ekkert um hæfni til sköpunar, getu til samvinnu, siðferðisþroska, seiglu eða líðan. Þau segja heldur ekkert um fjölbreytta færni sem margir nemendur búa yfir, en fá ekki að sýna innan þröngra prófaforma. 

Ef við látum prófin stýra því hvernig við skilgreinum „góða skóla“, þá hættum við að veita athygli því sem skiptir mestu máli: hvort nemendur upplifa sig örugga, metna til verðleika og finni fyrir áhuga og metnaði til náms. Ég hef áhyggjur af því að við byrjum að einblína á tölur í stað manneskja.

Skólinn þarf að byggja á trausti, tengslum og dýpri skilningi á þörfum barna – ekki bara á mælanlegum niðurstöðum. Annars hættum við að mennta – og byrjum bara að þjálfa fyrir próf.

Hvernig gæti framtíðarskólinn litið út?

Við þurfum ekki að bíða eftir kraftaverki. Hugmyndin er raunhæf ef við höfum hugrekki til að endurhugsa kerfið.

Framtíðarskóli gæti verið byggður á eftirfarandi grunnhugmyndum:

• Skólinn verði raunverulegur vinnustaður fyrir nemendur, þar sem vinnuaðstaða tekur mið af því starfi sem þar fer fram.

• Nemendur læra á eigin hraða, styðjast við leiðbeinendur (kennarar) sem hjálpa þeim að setja sér markmið og ná þeim.

• Námið er sveigjanlegt og áhugasviðsbundið. Nemendur vinna að þverfaglegum verkefnum með öðrum, ekki eingöngu í bekkjum skipuðum eftir fæðingarári.

• Tæknin styður við námið, veitir aðgang að fjölbreyttu efni, endurgjöf og námsferlum sem henta hverjum og einum.

• Vellíðan, félagsfærni og geðrænn þroski eru kjarnagildi skólans – ekki aukaatriði.

Skólinn sem samfélag

Skólinn þarf að vera samfélag þar sem fjölbreytileiki er metinn sem dýrmætur, ekki frávik. Þar sem það er eðlilegt að nemendur þurfi ólíkan stuðning og tækifæri. Þar sem við hugsum í þágu barnsins – ekki kerfisins.

Þetta snýst ekki um að afnema kröfur eða gleyma ábyrgð – heldur um að setja kröfurnar í samhengi við einstaklinginn, ekki hópmeðaltal.

Að lokum

Þegar við tölum um brottfall, kvíða, greiningar, vanlíðan – þá sjáum við afleiðingar kerfis sem á ekki lengur við. Spurningin er hvort við höfum hugrekki til að spyrja sjálf okkur:

Fyrir hvern er þessi skóli? Og hver ber ábyrgð á því þegar hann hættir að þjóna barninu?

Það er kominn tími til að breyta – ekki nemendunum, heldur skólanum.