Stórar sprungur sem komið hafa bersýnilega í ljós í Grindavík voru þar fyrir og af mörgum þeirra var vitað. En þær höfðu hins vegar verið lítið rannsakaðar enda flestar hjúpaðar jarðvegi, hulu tímans. Í jarðhræringum síðustu vikna varð gliðnun og þær komust á hreyfingu. „Nú eru komnar tvær stórar sprungur sem hafa hreyft sig í gegnum bæinn,“ segir Ármann Höskuldsson eldfjallafræðingur. „Þær eru náttúrlega bara hyldýpi og við erum búin að missa fólk ofan í það.“ 

Hann segir „alveg ljóst“ að það geti enginn búið í bænum fyrr en búið verði „að ganga algjörlega frá þessum sprungum“. Hvenær óhætt verði að hefja þá vinnu sé ekki hægt að segja til um á þessari stundu en ef virknin færi sig til Eldvarpa í miðju eldstöðvakerfisins, eins og hann voni og að líklegt sé, myndi „róast“ Grindavíkurmegin. Þegar það gerist og sprungurnar hafa verið kortlagðar ítarlega „þá á það ekkert að vera mál að gera það sem menn voru að reyna að gera,“ segir hann og á þá við þær tilraunir að fylla upp í sprungur í bænum líkt og reynt var um nokkurra vikna skeið.

Fát og pressa

„Það er ekkert mál þegar atburðurinn er búinn að fylla í þetta og slíkt en menn verða þá líka að vita í hvað þeir eru að fylla. Það má ekki gera þetta eins og var gert síðast; bara sturta í gatið og vita ekkert hvað maður er að gera, í raun.“ Hann tekur þó fram að hann hafi ekki fulla vitneskju um hvernig staðið var að þessum málum og hvaða upplýsingar lágu fyrir.

Hann bendir hins vegar á þá staðreynd að við gliðnun líkt og þá sem átt hefur sér stað, og gæti haldið áfram, geti myndast „gríðarlega stórar og djúpar sprungur“, ekki ólíkar þeim og sjá megi í Hakinu á Þingvöllum. Þær geti verið 30–60 metrar á dýpt. 

„Ég held að það sé bara fátið,“ svarar hann, spurður hvort misráðið hafi verið að hefja fyllinguna fyrir nokkrum vikum. „Það eru allir í einhverju fáti og það er pressa. Auðvitað verða menn alltaf að passa sig á því þegar það er einhver svona atburður að gerast. Þá þýðir ekkert alltaf að hugsa þannig að: Ókei, nú fækkar skjálftunum eitthvað og nú er þetta allt í lagi. Eins og það var þarna þá er alveg ljóst að menn áttu að skoða sprungurnar betur. Risastórar sprungur og götin voru 20–30 metra djúp.“

Á sprungunniÁ hættumatskorti Veðurstofunnar sem var í gildi er slysið varð við Vesturhóp 29 má sjá að sprunga hafði verið kortlögð við húsið.

Kortlagning sé lykilatriði. „Ég held að menn þurfi að gera sér grein fyrir hvað þeir eru að fylla í. Þetta er eins og maður segir: Kapp er best með forsjá. Og það er gott að vera duglegur og allt það. Aðalatriðið er að menn séu að gera þetta rétt. Þetta eru stórar sprungur, við vitum það. Þetta eru jaðrarnir á gliðnunarkerfinu og þar geta orðið gríðarlega stórar og djúpar sprungur. Þannig að við þurfum bara að vita þetta.“

Sú kortlagning, með jarðsjá og drónum, er nú loks hafin. Það verkefni er á vegum Vegagerðarinnar og til þess hafa verið fengnir sérfræðingar frá nokkrum Evrópulöndum. Meðal þess sem verið er að kanna er hvar holrúm eru undir yfirborði. „Það sem gerir Grindavík hættulegri en óbyggðirnar í kring er þetta manngerða lag,“ segir Ármann. Um leið og bær er byggður sé í raun skipt um yfirborðslag. Húsgrunnar, gangstéttir, götur og garðar. En undir geta leynst sprungur og holrúm, líkt og glögglega hefur komið í ljós. 

Hví að fylla sprungu inni í garði?

Þorvaldur Þórðarson, prófessor í eldfjallafræði

Mynd: Kristinn Ingvarsson/Háskóli Íslands

Ítarleg og nákvæm rannsókn hefði þurft að fara fram á sprungunum í Grindavík áður en vinna við fyllingar þeirra hófst, að mati Þorvaldar Þórðarsonar, prófessors í eldfjallafræði. „Það er ekki nóg að skrá hvar sprungurnar eru,“ segir hann við Heimildina. Sprungur geti verið af ýmsum gerðum og hreyfst með ólíkum hætti. Jarðvegur og manngert lag ofan á sprungum geti svo veitt falskt öryggi, mikil sprunga geti virst lítil á yfirborði. „Þetta hefði allt þurft að kanna áður en menn fóru í það að fylla sprungurnar á fullu.“

Hann segist vel skilja að ákveðið hafi verið að fylla í sprungur sem mynduðust á götum Grindavíkur, bæði til að tryggja aðkomu viðbragðsaðila og flóttaleiðir.

Hins vegar hafi það vakið furðu hans að farið var í að fylla í sprungu inni á lóð við hús. Á því hafi ekki mest legið að hans mati. „Ég sé ekki þörfina á því að fara inn í garð og inn á lóðir á þessum tímapunkti.“

Gríðarlegar hreyfingar voru á jarðskorpunni í nóvember er sigdalur myndaðist og sprungur opnuðust í gegnum Grindavík þvera. Hreyfingarnar héldu áfram, rifu í sundur jarðveg og malbik, og þá þegar hafi að sögn Þorvaldar mátt geta sér til um að þær væru miklar og djúpar. „Þetta er jaðarinn á gliðnunarbeltinu,“ minnir Þorvaldur á.

Kom það þá ekki á óvart hversu sprungurnar voru djúpar, líkt og ljóst varð í kjölfar slyssins? 

„Nei,“ svarar Þorvaldur að bragði. „Það var búið að benda á það áður. Það var búið að gera eina mælingu með jarðsjá. Mælingin sýndi að sú sprunga var meira en tuttugu metra djúp. Við vissum að sumar sprungurnar væru stórar og við vissum að þær væru á hreyfingu.“

Enginn eigi að vinna einn við slíkar aðstæður

Þorvaldur segir að líkja megi jarðsprungusvæðum sem þessum við jökla að einhverju leyti. Á ferð yfir jökla, sem vissulega geti verið sprungnir og sprungur leynst undir snjó, sé sérstaklega vel gætt að öryggismálum. „Ég var nú á Suðurskautslandinu og fór þá í tveggja daga þjálfun áður en ég fékk að fara út á ísbreiðuna. Okkur voru lagðar línur, hvað við ættum að varast og þar fram eftir götunum. Þú ferð ekki út á jökul án þess að vera í bandi og tengdur við aðrar manneskjur.“

Þess vegna hafi það verið átakanlegt að heyra að maðurinn sem féll ofan í sprungu sem hann var að fylla í húsagarði, á vettvangi á vegum Náttúruhamfaratrygginga Íslands, hafi verið einn að störfum er slysið varð. „Að vera einn við svona aðstæður, það á náttúrlega ekki að gerast,“ segir Þorvaldur. 

Völdu ranga leið

Páll Einarsson jarðeðlisfræðingur segir að allar þær sprungur sem hafi farið á hreyfingu í Grindavík séu gamlar sprungur. Ofan á þeim hafi verið byggt og „það er nú þar sem feillinn liggur“. Hægt sé að byggja á milli sprungna en ekki ofan á þeim. Það sé ávísun á að hús skemmist. 

En er eitthvert vit í því að fylla upp í svona risastórar sprungur, eins og var nú verið að reyna að gera þarna fyrir nokkrum vikum?

„Nei, það held ég ekki,“ svarar Páll. „Ég held að þar hafi menn valið ranga leið. Með því að fylla í þessar sprungur þá er maður að búa til nýtt vandamál sem er það að fyllingin hverfur smátt og smátt. Það er mikið rúmmál í svona sprungu, þrátt fyrir að hún líti ekki merkilega út á yfirborði, þá gleypir hún efni. Það getur verið að menn geti þjappað í hana svo að hún virðist vera heil en það á eftir að skolast niður í hana. Bæði úrkoma og svo er vatn neðst í þeim. Þetta vatn fer upp og niður eftir flóði og fjöru og úrkomu og öllu mögulegu. Þá skolast efnið niður, það myndast holrúm með fyllingu ofan á og það er stórhættulegt. Aðalhættan er í því fólgin. Ég held að menn séu þar að búa til nýja hættu.“

Þrátt fyrir að hann telji það ekki vænlega lausn að fylla í sprungurnar segist hann halda að hægt verði að búa í Grindavík í framtíðinni. Hægt sé að brúa sprungur eða girða þær af. Það sé að hans mati skynsamlegra en að reyna að fylla þær. 

Hvenær óhætt verði að hefja þá vinnu að tryggja bæinn fari eftir því hvernig jarðhræringunum muni vinda fram. „Eins og málið lítur út núna er greinilegt að það er enginn að fara að flytja til Grindavíkur á næstu mánuðum.“